चलनमुक्त समाज आणि इतिहास (सहलेखक: अ‍ॅड. राज कुलकर्णी)

चलनातून पाचशे नि हजार रुपयांच्या जुन्या नोटा बाद करत 'कॅशलेस' अर्थव्यवस्था हे आपले अंतिम उद्दिष्ट असल्याचे पंतप्रधान मोदी यांनी नुकतेच जाहीर केले आहे. अशा प्रकारच्या व्यवस्थेचे नागरिकांच्या अर्थव्यवहारावर होऊ शकणार्‍या संभाव्य परिणामांबाबत चर्चाही सुरू झाल्या आहेत. परंतु अशा प्रकारची व्यवस्था सामाजिक पातळीवर काही बदल घडवू शकेल का हे पाहणेही आवश्यक ठरेल. हा मुद्दा उपस्थित करण्याला ऐतिहासिक आधार आहेत आणि इथे त्यातील एका पैलूचा वेध घेण्याचा प्रयत्न आहे.

जगभरात मानवी संस्कृती जसजशी विकसीत होवू लागली तसतशी अन्न, वस्त्र आणि निवारा या मूलभूत गरजांपलिकडे माणसाच्या गरजांची संख्या वाढू लागली. आपल्या गरजेच्या सर्वच वस्तू आपापल्या निर्माण करण्याऐवजी एकेका उत्पादनाची जबाबदारी एका व्यक्तीला वा समूहाला देऊन त्या वस्तूंची गरजेनुसार देवाणघेवाण करण्याचा मार्ग स्वीकारण्यात आला. एकच व्यक्ती वा समूह एकाच प्रकारचे उत्पादन वारंवार घेत राहिल्याने उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारली आणि उत्पादनासाठी आवश्यक कालावधी कमी होत गेला. अशा तर्‍हेने सुरु झालेला वस्तू-विनिमय हाच सहजीवनाचा आधार बनला. प्राचीन काळापासून सुरु झालेली वस्तू-विनिमयाची ही पध्दत भारतात अगदी विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत चालू होती.

भारताचे ग्रामीण अर्थकारण संपूर्णपणे या वस्तू-विनिमय पद्धतीवर आधारलेले होते. गावात दैनंदिन व्यवहारासाठी उपयुक्त असणारया विविध वस्तू बनविण्याचे काम हे बलुतेदारी व्यवस्थेनुसार ठरलेले असे. या बलुतेदारांना दोन्ही हंगामानंतर वर्षभराचे बलुते देवून त्याच्याकडून वर्षभराची सेवा पुरवली जात असे. हळूहळू विशिष्ट वस्तूचे उत्पादन हा त्या त्या गटांचा पारंपरिक, वंशपरंपरागत व्यवसाय बनला. यालाच आपण बलुतेदारी पध्दत म्हणतो. या बलुतेदारीला सामाजिक चौकटीत घट्ट बसवत जातीव्यवस्थेचा जन्म झाला. त्रिं. ना. आत्रे यांच्या गावगाडा या ग्रामीण अर्थकारण आणि प्रशासनाची सखोल माहिती देणाऱ्या ग्रंथात बलुतेदारी पद्धतीचे कार्यान्वयन कशा पद्धतीने चालत असे याचे खूप विस्ताराने वर्णन केले आहे.

जगातील सर्वच प्राचीन संस्कृतीतील अर्थकारण हे मुळात शेतीवर आधारित असल्यामुळे वस्तू-विनिमयात प्रमुख वस्तू म्हणजे शेतमाल आणि पाळीव जनावरे यांचा समावेश होत असे. निव्वळ देवाण-घेवाणी पलिकडचे व्यवहारदेखील वस्तूंच्या स्वरूपात पुरे केले जात. अगदी दान किंवा दंड यासारख्या एकतर्फी क्रियांची पूर्ती देखील वस्तू-स्वरूपात केली जात असे. रामायण, महाभारत या सारख्या ग्रंथात द्रव्यदान आणि द्रव्यदंड यांचा उल्लेख येतो तो मुळात वस्तू स्वरूपातील दान आणि दंड या अर्थाचाच आहे. अमुक व्यक्तीला १०० गाई देण्याचा दंड ठोठावण्यात आला किंवा अमुक ब्राह्मणाला १०० गाई दान दिल्या, असे उल्लेख पुराणात देखील आहेत.

पुढे विनिमय-व्यवहाराची व्याप्ती वाढल्यावरही व्यवहारात आवश्यक वस्तू खरेदी करताना देखील दुकानदाराला धान्य देवून खरेदी केल्या जात असत. आठवडी बाजाराच्या दिवशी ‘फडी’वर धान्य घालून, थोडेफार पैसे घेतले जात असत आणि त्या पैशातून त्याच बाजारात विविध वस्तूंची खरेदी केली जात असे. म्हणजे आठवडी बाजारात धान्य घेवून गेलेला व्यक्ती येताना पुन्हा वस्तू घेवून येत असे.

विकासाच्या प्रक्रियेत समाज जीवन बदलले तशा गरजा बदलल्या, वाढल्या आणि परिणामी विनिमयातील वस्तूंची संख्या वाढत गेली. या संख्यात्मक वाढीमुळे वस्तू-विनिमय व्यवहारात खूप अडचणीचा होवून बसला. सर्वच वस्तूंना एकाच मापाने मोजता यावे यासाठी चलनाचा शोध लागला. माणिक, मोती, शंख, शिंपले, कवडी यांचा वापर चलन म्हणून केला जावू लागला. पुढे या वस्तूंची उपलब्धता आणि टिकाऊ पणा या दोन गोष्टींबाबत येणार्‍या अडचणींमुळे पर्यायाचा शोध सुरु झाला आणि धातूंची नाणी तयार करण्यात आली. चलनाचा वापर सुरु झाल्यानंतरही अनेक कारणांनी वस्तू-विनिमया ची पद्धत सुरूच राहिली. चलन अत्यल्प प्रमाणात आणि समाजातील ठराविक लोकांपुरतेच मर्यादित होते.

प्राचीन भारतात मौर्य काळापासून सर्वसामान्य लोकांनी चलन मोठ्या प्रमाणावर वापरण्यास सुरुवात झाली आणि हाच तो कालखंड होता ज्या काळात वर्णाश्रम व्यवस्थेवर आघात करून जन्मजात श्रेष्ठत्वाला विरोध करणारे जैन आणि बौद्ध या सारखे धर्मसंप्रदाय समाजात स्थिरावले होते. पुढील कालखंडात सातवाहन, गुप्त, कुशाण, शक आदी राजवटींच्या काळात व्यापार उदीम वाढीस लागला आणि चलन-विनिमय व्यवस्था मोठ्या प्रमाणात प्रचलित झाली. वस्तू-विनिमय कमी झाला. उत्पादने आणि सेवा यांचा मोबदला चलनाच्या स्वरुपात दिला जावू लागल्यामुळे जन्मदत्त रोजगाराखेरीज अन्य रोजगार स्वीकारणे शक्य होऊ लागले. यातून जन्मदत्त रोजगाराशी बांधून घातलेल्या जातीव्यवस्थेवर आघात होण्यास सुरुवात झाली

चातुर्वर्ण्य व्यवस्थेत कृषी, गोरक्ष आणि वाणिज्य ही तिन्ही कामे वैश्य वर्णीयांची होती आणि बदललेल्या आर्थिक सामाजिक परिस्थितीत संपत्ती मिळवण्याची हीच प्रमुख साधने होती. चलन पद्धतीत झालेल्या क्रांतीमुळे आणि वाढलेल्या व्यापारामुळे प्राचीन भारतातील सर्व समाज वैश्य वर्णीय यांची कामे करू लागला ! याचा फायदा शूद्र समाजाला देखील झाला, कारण बदललेल्या अर्थकारणात मनुष्यबळाची प्रचंड मोठी आवश्यकता होती. व्यापारासाठी आवश्यक त्या उत्पादनाच्या वेगात आणि मोठ्या प्रमाणावर निर्मितीसाठी कामगारांच्या श्रेणी निर्माण झाली असल्याचा संदर्भ ए .एस. अळतेकर यांनी त्यांच्या ‘स्टेट अँड गव्हर्नेंट इन एन्शन्ट इंडिया’’ या ग्रंथात नमूद केले आहे. असे असले तरी व्यवस्थेच्या ठेकेदारांनी ताबडतोब 'शूद्रांना धनसंचयाचा अधिकार नसल्याचा' नियम घालून देऊन चलनाने शूद्रांसाठी उघडलेली दारे पुन्हा बंद करून टाकली.

प्राचीन भारतीय इतिहासातील व्यापारी संस्कृतीचा हा उर्जित काळ सहाव्या-सातव्या शतकापर्यंतच राहिला. हर्षवर्धन हा शेवटचा मोठा सम्राट; त्यानंतर एकही मोठे आणि स्थैर्य असणारे साम्राज्य निर्माण झाले नाही. व्यापाराला राजाश्रय देणारी राजघराणी संपुष्टात आल्यामुळे व्यापार उध्वस्त झाला आणि परिणामी चलन व्यवस्था अविश्वासार्ह ठरत पुन्हा वस्तु-विनिमयाला सुरुवात झाली. ज्याचा परिणाम पुन्हा जातीव्यवस्था बळकट होण्यामध्ये झाल्याचे दिसून येते. सहाव्या आणि सातव्या शतकात या देशात काय घडले असेल तर केवळ तत्त्वचिंतकांच्या चर्चा आणि वेदांत, द्वैती, अद्वैती यांच्यातील मतमतांतराचे खंडन आणि मंडन ! याच पार्श्वभूमीवर आदि शंकराचार्यांनी सनातन वैदिक वर्णाश्रमधर्माची पुनर्मांडणी केली, ज्यातून पुन्हा श्रौतस्मार्त परंपरातून वर्णव्यवस्था बळकट झाली.

ती नष्ट होण्याची सुरूवात कांही प्रमाणात शिवाजी महाराजांच्या आणि त्यानंतर ब्रिटीशांच्या काळात सुरु झाली! ब्रिटिशांनी भारतीय चलन व्यवस्थेचे एकीकरण करून त्यात एकरूपता आणली आणि सेवेचा मोबदला रोख स्वरुपात दिला जाऊ लागला.पूर्वीच्या व्यवस्थेत धनसंचयाचा अधिकारच नाकारल्या गेलेल्या शूद्र समाजाला या चलनाच्या माध्यमातून धनसंचय करणे शक्य होऊ लागले. समाजातील उपेक्षित असणारा दलित समाज ब्रिटीशांच्या काळात मोठ्या प्रमाणात ब्रिटीशांच्या सैन्यात भारती झाला आणि त्यातून मिळणाऱ्या रोख रकमेच्या स्वरूपातील वेतनामुळे त्याचे सामाजिक परावलंबित्व संपुष्टात आले. जातीव्यवस्थेला व्यवस्थेला पुन्हा एकवार हादरे बसू लागले. डॉ. आंबेडकरांनी दलित समाजाच्या उद्धारासाठी गावकी सोडण्याचा धरलेला आग्रह धरण्याचे कारण 'ग्रामीण अर्थकारण हे पूर्णतः जाती व्यवस्थेवर आधारलेले होते' हेच होते. बलुतेदारीची ही पद्धत देशात अगदी १९७२ च्या दुष्काळापर्यंत अस्तित्वात होती, दुष्काळाच्या काळात ग्रामीण भागातील दलित समाजाचे मोठ्या प्रमाणावर शहराकडे स्थलांतर झाले आणि ही व्यवस्था नंतर मोडकळीस येत गेली.

आज नव्याने उभ्या राहू पाहात असलेल्या कॅशलेस व्यवस्थेने पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या व्यवस्थेच्या अशा अनुषंगांचा विचार अवश्य करायला हवा. त्या व्यवस्थेतून एक शोषणप्रधान सामाजिक चौकट तयार झाली होती, आजच्या व्यवस्थेने वेगळ्या स्वरूपात अशीच एखादी सामाजिक व्यवस्था निर्माण करू नये याचे भान आपण सार्‍यांनी राखायला हवे आहे. अर्थात पुन्हा ऐतिहासिक बलुतेदारी पद्धत येईल असा याचा अर्थ नाही. कारण आज इंटरनेट्च्या जमान्यात संकल्पना पातळीवर चलन अस्तित्वात राहून पूर्वी 'कागदोपत्री' म्हणत तसे व्यवहार होऊ शकतातच. जोवर व्यवस्था मजबूत आहे तोवर चलन धातूचे आहे, चामड्याचे आहे की व्हर्चुअल याला फार महत्त्व नसते. ती व्यवस्था त्या चलनाला जामीन असते. परंतु एकामागून एक तुघलकी निर्णय घेतल्याने जर व्यवस्थाच डळमळीत झाली तर मात्र प्रगतीचे काटे उलट दिशेने फिरू शकतात. हे होऊ नये याची काळजी आपण सर्वांनीच घ्यायला हवी.

- डॉ. मंदार काळे
  अ‍ॅड.राज कुलकर्णी

----

(पूर्वप्रसिद्धी: हा लेख १९ डिसेंबर २०१६ रोजी ’अक्षरनामा’ या पोर्टलवर निश्चलनीकरणाचा निर्णय तुघलकी ठरू नये इतकंच! या शीर्षकाखाली प्रसिद्ध झाला.)

विचक्षण संपादकांचा 'मुक्त शब्द' (दिवाळी अंक परिचय)

दिवाळी अंक तयार करणे म्हणजे लेखकु बनण्याची इच्छा पुरी झाल्यानेच 'सुखिया जाला' समजणार्‍यांचे लेखन जमा करून जाहिरातींच्या अधेमधे मजकूर टाकून दोन-एकशे पाने भरून काढणे, इतक्या माफक व्याख्येपर्यंत आपण येऊन पोचलो असताना, 'संग्राह्य दिवाळी अंक' ही संकल्पना अस्तंगत होण्याच्या मार्गावर आहे. त्यातच अनेक दिवाळी अंक हे वर्षानुवर्षे 'पकडून ठेवलेल्या' लेखकांच्या जुन्या लेखनाच्या आवृत्त्यांची भरताड करून काढले जात असताना 'संपादक' नावाचा प्राणी फक्त मॅनेजर याच पातळीवर शिल्लक राहिला आहे का, अशीही शंका येऊ लागली आहे.

या वर्षीचा 'मुक्त शब्द'चा दिवाळी अंक मात्र याला सणसणीत अपवाद ठरावा असा. नगण्य जाहिराती घेऊन; खोगीरभरती लेखनाऐवजी वैचारिक लेखनाला समाविष्ट करत; अंकाचा पुरा फोकसच त्या प्रकारच्या लेखनावर ठेवण्याचे धाडस करत; संपादकांनी संपूर्ण अंकाला एक निश्चित चौकट दिली आहे आणि त्या आधारे लेखन निवडले आहे किंवा त्या-त्या विषयातील अधिकारी व्यक्तींकडून लिहून घेतले आहे. एखाद-दोन अपवाद वगळले, तर त्यांतला कोणताच लेख 'चाळला नि सोडून दिला' असे करताच येणार नाही. ते लेखन वा त्यातील मुद्दे, वाचकाला आवडतील की नाही, पटतील की नाही हा पुढचा भाग आहे; परंतु अंक तयार करताना संपादक आणि संपादकीय मंडळाने दाखवलेल्या विचक्षण दृष्टीला पहिला सलाम करायला हवा.

अंकाबद्दल लिहिताना प्रथमच माझी मर्यादा स्पष्ट करायला हवी. दृश्यकलेच्या आणि नवकाव्याच्या बाबतीत मी अंगठाबहाद्दर माणूस आहे. तेव्हा प्रभाकर कोलते यांचा मुखपृष्ठाविषयीचा लेख आणि डहाकेंपासून कल्पना दुधाळ यांच्यापर्यंत अनेक नव्या-जुन्या आणि प्रसिद्ध कवी-कवयित्रींच्या कविता - या दोन्ही गोष्टी न वाचता मी पुढे गेलो आहे. तेव्हा त्या दोन्हीबाबत मी काही बोलणार नाही, हे आधीच सांगून टाकतो. त्याचबरोबर फक्त इतिहासाबद्दलचेच लेखन नव्हे; तर ज्यांच्या वास्तव असण्याबाबतच शंका आहे अशा महाकाव्यांमधील घटना, प्रसंग, व्यक्ती यांबाबत नवनवे अन्वयार्थ लावत सतत त्यावर चर्वण करणारे, अस्मिता-विद्रोहांना मदत होईल अशा प्रकारे केलेले लेखन वाचण्याचे मी टाळतो. त्यामुळे ताटका राक्षसीवरील सुकन्या आगाशे यांचा लेखही वाचनातून वगळला. या तीन गोष्टी वगळल्या, तर अंकाचे सरळ चार भाग पडतात.

पहिल्या भागात व्यक्तिपरिचयपर लेख आहेत. त्यात जयप्रकाश सावंत यांनी लिहिलेला 'कुर्त वोल्फ' या संपादकावरील दीर्घ लेख आहे. लेखक, कवी, विचारवंत यांच्याबाबत पुष्कळ लिहिले-बोलले जाते, पण ते वाचकांपर्यंत पोचवणार्‍या संपादक-प्रकाशक यांच्याबाबत फारशी माहिती वाचकांना नसते. प्रकाशक म्हणजे लेखकाच्या जीवावर भरपूर पैसे मिळवून त्यांची रॉयल्टी देणे टाळणारा इसम इतपतच ओळख आज मराठी वाचकांना आहे. (अर्थात 'आपले रोजगारक्षेत्र वगळता इतर सर्वच क्षेत्रांत फक्त भ्रष्टाचारीच असतात' असा सर्वसाधारण समज असतो, असे विधान केले; तरी ते फारसे चुकीचे ठरणार नाही.) श्री. पु. भागवत किंवा रा. ज. देशमुख यांच्यासारख्या अपवादात्मक व्यक्तींबद्दल थोडेफार बोलले गेले आहे. प्रकाशन व्यवसायाशी जवळून संबंध असलेले जयप्रकाश सावंत यांनी काफ्कासह इतर अनेक प्रसिद्ध लेखकांचा प्रकाशक असलेला कुर्त वोल्फ याचा परिचय करून दिला आहे. लेखकाच्या आयुष्यातील चढ-उतार, विपन्नावस्थेत केलेली साहित्यसेवा इत्यादी आपण नित्य वाचत असतोच. पण एखाद्या प्रकाशकाचा प्रवासही तितकाच खाचखळग्यांनी भरलेला असतो, त्याच्या साहित्यनिष्ठाही तितक्याच प्रबळ असू शकतात हे निदान शक्यतेच्या पातळीवर मान्य करावे, इतके जरी यातून वाचकाला उमगले; तरी खूप झाले.

या विभागात याशिवाय आणखी दोन लेख आहेत, मिलिंद बोकील यांनी 'निर्मिती' संस्थेच्या कै. अशोक सासवडकर यांचा लिहिलेला परिचय, आणि प्रसिद्ध लेखिका सानिया यांनी अंबिका सरकार यांचा करून दिलेला परिचय.

हे दोन्ही लेख परिचय म्हणून उत्तम असले, तरी काही गोष्टी खटकल्या. एक म्हणजे दोन्ही लेखांत 'मी' वाजवीपेक्षा (हे मूल्यमापन सापेक्ष असते, हे आधीच मान्य करतो) जास्त डोकावतो, असे मला प्रामाणिकपणे वाटते. याशिवाय बोकिलांच्या लेखात तर त्यांच्यातला कथालेखकही डोकावतो. उदाहरण द्यायचे झाले, तर सासवडकरांचे कार्यक्षेत्र असलेल्या उद्धर गावाचा उल्लेख आल्याबरोबर तेथील वनस्पतीसृष्टीबद्दल (flora आणि fauna) येणारा एक पुरा परिच्छेद. अंबिका सरकार यांच्यावरील लेखात 'लेखिके'चा परिचय करून देताना आलेले, 'संसार करता-करता येणार्‍या अडचणी' वगैरे मुद्दे आता सर्वमान्य झालेले आहेत नि नव्याने सांगावेत असे नाहीत, असे मला प्रामाणिकपणे वाटते. दोन्ही लेख अशा तपशिलांनी विनाकारण पसरट होत गेले आहेत असे वाटून गेले.

दुसर्‍या भागात आनंद तेलतुंबडे, संपत देसाई आणि केशव वाघमारे या तिघांनी मराठा मोर्चांचा आणि त्यामागच्या पार्श्वभूमीचा वेध घेतला आहे. यांपैकी आनंद तेलतुंबडे यांच्या 'EPW'मधील लेखाचा अनुवाद हा सर्वसामान्यांमधे आधीच चर्चिलेले मुद्देच पुन्हा आणतो, नवीन काहीच सापडत नाही. संपत देसाईंचा लेख ('कुणबी-मराठ्यांच्या उद्ध्वस्तीकरणाचा आक्रोशः मराठा क्रांती मोर्चा') हा लेख या मोर्चांमधील प्रमुख मागण्यांचा ऊहापोह करतो (विविध शहरांत मोर्चांची संख्या नि तपशील थोडेफार बदलत गेले, तरी सुरुवातीला मांडल्या गेलेल्या मागण्याच इथे विचारात घेतल्या आहेत.). या मागण्यांमागची ऐतिहासिक, सामाजिक पार्श्वभूमी उलगडून दाखवतो. प्रामुख्याने शेतीवर आधारित असलेला हा समाज आणि राज्यकर्ती जमात यात अभिन्नत्व मानता कामा नये असा या लेखाचा दावा आहे. ब्रिटीशपूर्व काळात आणि ब्रिटीश अधिसत्तेच्या काळात या समाजाची स्थिती कशी बदलत गेली आहे याचा लेखाजोखा त्यात मांडला आहे. भांडवलशाहीचा गाभा असलेल्या औद्योगिकीकरणाने प्रामुख्याने याच समाजाच्या जमिनी गेल्या, त्या विकासाच्या रेट्याचा सर्वाधिक तोटा याच समाजाला झाला आहे असे लेखक म्हणतो. मोर्चाच्या मागण्या न्याय्य ठरवत असतानाही केवळ आरक्षण मिळाल्याने समाजाचे मागासलेपण संपणार नाही हे भान राखण्यास बजावतो. तसे का याची कारणमीमांसाही करतो. याचबरोबर या समाजाच्या मानसिकतेतच त्याच्या मागासलेपणाची बीजे सापडतात हे डॉ. साळुंखे, डॉ सदानंद मोरे आदी मान्यवरांच्या साक्षीने मांडतो. हा लेख प्रामुख्याने मोर्चाची बाजू उलगडणारा आहे. संपूर्ण लेखात न चुकता निव्वळ 'मराठा' असा उल्लेख न करता 'मराठा (कुणबी)' असा उल्लेख करत या दोन जातींतले अभिन्नत्व देसाई अधोरेखित करतात. तसे असेल तर मंडल आयोगाच्या काळात 'आरक्षणाच्या कुबड्या नकोत, आम्ही आणि कुणबी वेगळे आहोत' अशी भूमिका काही मराठा नेत्यांकडून मांडली गेली होती, ती चूक होती, त्या नेत्यांची वैयक्तिक मते होती की ती भूमिका कालबाह्य झाली आहे, याबाबत लेखकाने आपले म्हणणे स्पष्ट करायला हवे होते.

केशव वाघमारे यांचा लेख ('मराठा समाजाला खरा धोका कोणाकडून?') हा लेख मोर्चाच्या समर्थनार्थ मांडलेल्या भूमिकेचा प्रतिवाद करणारा आहे असे ढोबळ मानाने म्हणू शकतो. मुळात अर्थ-वर्गीय समस्या जात-अस्मितेवर आधारित उत्तराने कशी संपू शकते, असा सवाल वाघमारे करतात. राज्यकर्ती जमात आणि श्रमजीवी मराठे/कुणबी हे जर वेगळे नसतील; तर जिथे जिथे राजकीय, शैक्षणिक अथवा रोजगाराची सत्तास्थाने मराठा नेत्यांच्या हाती आहेत, तिथे आपल्याच समाजातील मागास व्यक्तींना हात देण्याचा किती प्रयत्न केला जातो असा त्यांचा प्रश्न आहे. देसाईंच्या आणि वाघमारेंच्या लेखात एक समान मुद्दा आहे. तो असा, की जिथे मराठा नेते सत्ताधारी आहेत, तिथे त्यांनी आपल्याच समाजातील मागास गटाच्या विकासासाठी काही विशेष उपाययोजना का केल्या नाहीत? अ‍ॅट्रॉसिटी कायद्याच्या गैरवापराबाबत मोर्चा काढण्याऐवजी राजकीय पटलावर वस्तुनिष्ठ स्वरूपात अ‍ॅट्रॉसिटी कायद्याबद्दलचे तथ्य का मांडले जात नाही, असाही वाघमारे यांचा मुद्दा आहे. तसेच कोपर्डी घटना खरेतर अमानुष पितृसत्ताक हिंसेची परिणती होती, तिला जातीय रूप देऊन 'उलट्या जातीयवादाचा' बागुलबुवा उभा केला जात आहे असे त्यांचे प्रतिपादन आहे. हे दोनही लेख ढोबळ मानाने दोन बाजू दाखवतात असे म्हटले, तरी चुकीचे ठरणार नाही.

तिसरा भाग 'विचारतुला'. दोन प्रसिद्ध व्यक्तींची तुलना करणारे एकूण पाच लेख असलेला हा विभाग. हा अंक संग्राह्य आहे, असे जे म्हणालो; ते प्रामुख्याने या भागासाठी. यात सर्वप्रथम येतो, तो आनंद तेलतुंबडे यांचा 'मार्क्स-लेनिन आणि फुले-आंबेडकर' हा लेख (ज्याचा अनुवाद शुभांगी थोरात यांनी केला आहे). पुढील लेखनाबाबत अपेक्षा कमी करण्याचे काम या लेखाने केले, असे म्हणावे लागेल. या लेखात या चारही महापुरुषांबद्दल मला(तरी) आधीच माहीत असलेले तपशील एकापुढे एक मांडून दाखवले आहेत. त्यात तुलना अशी जवळजवळ नाहीच. जणू चार स्वतंत्र लेख असावेत इतके स्वतंत्रपणे, एकमेकांत मिसळू न देता चौघांबाबत लिहिलेले आहे.

पण त्यानंतर येणारा चैत्रा रेडकर यांचा 'महात्मा गांधी आणि मार्टिन ल्यूथर किंग' यांच्यावरील लेख मात्र ती कसर भरून काढतो. हिंसा, प्रतिवाद आणि संघर्ष ही आजच्या काळात वैचारिक आणि राजकीय अशा दोन्ही प्रकारच्या सत्तेची समाजमान्य हत्यारे झालेली असताना नागरी प्रतिकार आणि प्रबोधन या दोन अहिंसक हत्यारांची धार नाहीशी होते आहे का, असा संभ्रम समाजात निर्माण होतो आहे. अशा वेळी नागरी प्रतिकाराचे हत्यार यशस्वीपणे वापरूनदेखील आपल्या कार्यात यशस्वी होता येते हे निर्विवादपणे सिद्ध करणार्‍या या दोन नेत्यांबद्दल बोलणे आवश्यकच ठरले आहे. दोघांच्या संघर्षाची भूमी, त्यांचे दृष्टीकोन, त्यांच्यावर असलेले पूर्वसुरींचे प्रभाव यांच्या आधारे दोघांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा आलेख रेडकर यांनी उत्तम मांडला आहे.

हेडगेवार यांनी स्थापन केलेल्या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघावर हेडगेवारांच्याहूनही अधिक प्रभाव आहे, तो गोळवलकरांचा. म्हणूनच त्यांना 'गुरुजी' हे संबोधन मिळाले आहे. मुसोलिनी आणि गोळवलकर यांच्यावरील लेखात मुसोलिनी फारच थोडा असला, तरी गोळवलकरांच्या विचारसरणीचा घेतलेला आढावा अतिशय साक्षेपी आहे. गोळवलकरांचे आणि त्यांनी दिशा दिलेल्या संघाचे हिंदुत्व प्रामुख्याने शत्रुलक्ष्यी असल्याने त्या हिंदुत्वाच्या व्याख्येत दिसणारी विसंगती आणि अंमलबजावणीत करावी लागणारी कसरत यावर किशोर बेडकीहाळ यांची अचूक बोट ठेवले आहे.

या विभागातील सर्वांत उत्तम लेख म्हणता येईल, तो विवेक कोरडे यांचा - भगतसिंग आणि सावरकर यांच्यावरचा लेख. माझे हे मत बहुसंख्येला पटणार नाही याची मला पूर्ण जाणीव आहे. या लेखात पुन्हा एकदा भगतसिंग यांना अतिशय कमी स्थान आहे आणि लेखाचा मोठा भाग हा सावरकरांवर आहे. भगतसिंगांना मिळालेले उणेपुरे २४ वर्षांचे आयुष्य आणि सावरकरांचे ऐंशीहून अधिक वर्षांचे आणि अनेक चढ-उतारांनी भरलेले जीवन आयुष्य हे साहजिकच म्हणावे लागेल. हिंदुत्ववादी म्हणवणारे लोक सत्ताधारी झाल्यापासून सावरकर हे व्यक्तिमत्त्व दोन बाजूंच्या साठमारीत भरडले जाताना दिसते. एका बाजूने त्यांना स्वातंत्र्यवीर म्हणत भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान - 'भारतरत्न' - देण्याची मागणी करणारे माथेफिरू सक्रिय झाले आहेत, तर दुसर्‍या बाजूने अतीव तुच्छतेने त्यांचा उल्लेख 'माफीवीर' असा करणारे उथळ पुरोगामी दिसू लागले आहेत. अशा वेळी त्यांना हिरो किंवा व्हिलन यांपैकी काहीही ठरवण्याचा पूर्वहेतू समोर न ठेवता केलेली ही मांडणी ज्यांना स्वच्छ मनाने वाचता येईल त्यांनी अवश्य वाचावी अशी आहे. महाभारतातले कृष्णाचे पात्र जसे त्यातला देव बाजूला ठेवून पाहिले, तर एक माणूस म्हणून अधिक उंच भासते (हे वाचताच आमचे काही पुरोगामी मित्र, “बघा! मी म्हणत नव्हतो हा छुपा 'तिकडचा' आहे!' असे म्हटल्याचे स्पष्ट ऐकू आले. :)) तसेच सावरकरांच्या बाबतीत वर उल्लेख केलेले पूर्वग्रह दूर ठेवून पाहिले, तर त्यांची शोकांतिका अधिक गहिरी होताना दिसते. अंदमानपूर्व सावरकर, अंदमानातले सावरकर आणि अंदमानोत्तर सावरकर यांचे कोरडे यांनी स्वतंत्रपणे केलेले विश्लेषण सावरकरांच्या व्यक्तिमत्त्वातील विरोधाभास अधोरेखित करत जाते. विचारांचे बळ भरपूर, पण कृतीच्या बाबत कचखाऊ दिसणारी वृत्ती; सय्यद अहमद यांनी मुस्लीम समाजाच्या दिशेने जसे ध्रुवीकरण करू पाहिले, तसेच हिंदू धर्मीयांचे संघटन करण्याचा माथेफिरू विचार मांडत नकळत किंवा हेतुतः ध्रुवीकरणाला केलेली मदत; यातून ज्या द्विराष्ट्रवादाचा दावा त्यांनी केला, त्याला वास्तवात अधिक टोकदार करत नेण्याचे केलेले प्रयत्न; परंतु हे करत असतानाही प्रत्यक्ष कृतीच्या वेळी जबाबदारी घेण्याचे टाळणे (त्या अर्थी संघाने त्यांना शिरोधार्य मानणे औचित्यपूर्ण आहेे); आपद्धर्म म्हणत केलेली माफीची याचना (त्या पार्श्वभूमीवर, प्रत्यक्ष सहभाग नसतानाही संपूर्ण गटाच्या कृत्याची जबाबदारी भगतसिंगांनी स्वीकारणे); अर्थार्जनासाठी केलेली सावकारी... या मार्गाने अंदमानपूर्व सावरकरांचे अंदमानोत्तर आयुष्यात होत गेलेले अधःपतन हा एका शोकान्त कथेचा ऐवज आहे. कोरडे यांनी तो टिपा, संदर्भ यांसह मांडला आहे. पण हे करत असताना त्यांच्या अंदमानपूर्व आयुष्यातील सकारात्मक बाजूबद्दल बोलणे कोरडे यांनी टाळलेले नाही, हे विशेष दाद देण्याजोगे. सावरकरप्रेमी त्यांच्यावरील आरोपांचे दुबळे समर्थन देतात, बहुमताच्या आधारे ते समर्थन लादू पाहतात, चलाखीने काही दावे करून सावरकरांना दोषमुक्त करू पाहतात; त्या दाव्यांचाही व्यवस्थित प्रतिवाद करत कोरडे पुढे जातात. शेवट निश्चित करून लेख न लिहिता अभ्यास म्हणून लेख कसा लिहावा, याचा वस्तुपाठ म्हणून हा लेख वाचायला हवा.

हे तीन उत्कृष्ट लेख वाचून झाले की पुन्हा पहिल्या लेखासारखाच निव्वळ माहितीस्वरूप लेख ('चे गवेरा आणि भगतसिंगः युवकांचे आदर्श' - प्रा. चमनलाल, अनु. सागर भालेराव) देऊन हा विभाग संपतो.

कथाविभागात संख्येने बर्‍याच कथा असल्याने प्रत्येक कथेबद्दल विस्ताराने लिहिणे शक्य नाही. यांपैकी वंदना भागवत यांची कथा दिशाहीन, तर ऐनापुरेंची पाल्हाळिक आणि पारंपरिक वाटली. कृष्णात खोत यांची कथा एका लहान मुलीच्या निवेदनातून साकार होते, याचे प्रयोजन नक्की समजले नाही. कथेतील पात्रानेच आपली कथा सांगणे याला जे दृष्टीकोनाचे वळण असते, ते कुठे जाणवले नाही. हीच कथा तृतीय पुरुषी निवेदनातून लिहिली असती, तर काय फरक पडला असतात असे वाटून गेले. सुमती जोशी यांनी अनुवादित केलेली सुचित्रा भट्टाचार्य यांची कथा अगदीच परिचित प्रकारची, आवृत्त म्हणावी अशी.

या सार्‍या कथांपेक्षा वेगळ्या उमटतात, त्या प्रशांत बागड, मनस्विनी लता रवींद्र आणि सतीश तांबे यांच्या कथा. पैकी सतीश तांबे हे आता कथालेखक म्हणून दीर्घकाळ परिचित असलेले नाव. लैंगिकतेच्या परिप्रेक्ष्यांची मांडणी करणार्‍या त्यांच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत. महाभारतातील पांडव आणि द्रौपदी यांच्या सहजीवनाच्या कथेला अर्वाचीन वळण देताना हिप्पी कल्टमधील कम्यून संकल्पनेशी त्यांनी जोडून त्यांनी त्याला काहीसे देशी वळण दिले आहे. यातील पात्रांनी प्रथम व्यवस्थेच्या बंधनांना नाकारत केलेली सुरुवात जेव्हा अशा स्वरूपाच्या सहजीवनात परिवर्तित होते तेव्हा प्रस्थापित समाजाच्या रूढ कल्पना धुडकावून लावल्या, तरीही त्या चौकटीचे अस्तित्व नाकारता येत नाहीच; इतकेच नव्हे, तर व्यवस्थाहीनतेची वाटचालही हळूहळू नव्या व्यवस्थेकडे होत जाते, याची मांडणी ते करत जातात. सर्वांत उल्लेखनीय आहे ते पाचांच्या स्त्रीच्या पुत्राचे नाव. त्याला नाव कोणाचे लावायचे, हा प्रश्न त्या सहा जणांसमोर उभा राहतो, तेव्हाच ते सामाजिक संकेतांचे पूर्णतः गुलाम असल्याचे निर्णायकरीत्या सिद्ध होते. पाचांचा पुत्र म्हणून वडिलांचे नाव 'पांडव' लावण्याची तोड काढणार्‍यांना जाबालीची कथा आठवत नाही, मुलाची ओळख मातेच्या नावाने करून द्यावी हे ध्यानातही येत नाही. व्यावहारिक पातळीवर मागे सोडून दिलेली पितृसत्ताक व्यवस्था त्यांच्या मनाचा मात्र पुरा कब्जा घेऊन बसलेली दिसते.

मनस्विनी लता रवींद्र यांची कथा मात्र मला नीटशी 'सापडली' नाही, हे मान्य करावे लागेल. काळाच्या एका लहानशा तुकड्यातून एका स्त्रीच्या आजवरच्या आयुष्याचा पट उलगडून पाहताना तिला वेगवेगळ्या पातळ्यांवर भेटत गेलेले पुरुष आणि स्त्रिया यांचा एक अंतर्मुखपणे मांडलेला पट इतपतच उमज मला पडली असे मी म्हणेन. प्रशांत बागड यांची कथा मात्र एक सशक्त कथाकार म्हणून त्यांचे स्थान बळकट करणारी आहे. फँटसीचे हलके अस्तर घेऊन उभी असलेली आणि विचारांचा भक्कम गाभा असलेली कथा. सावली' या रूपकाचा इतका सुंदर वापर जीएंच्या कथेची आठवण करून देतो. असे असले, तरी त्या कथेचे वळण मात्र स्वतंत्रच आहे.

या अतिशय उत्कृष्ट अंकाला गालबोट लागले आहे, ते टाइपसेटिंगमधल्या बेफिकिरीने. नव्या ओळीवर जाताना शब्द अतिशय वाईट तर्‍हेने तोडल्याने - अनेकदा आकारान्त शब्दाचा फक्त कानाच पुढच्या ओळीत जातो - वाचताना अनेकदा रसभंग होतो. आणि ही नजरचूक म्हणताच येणार नाही, इतका हा प्रकार वारंवार घडतो आहे. हे सहज टाळण्यासारखे होते.

-oOo-

सदर परिचय 'रेषेवरची अक्षरे' या ऑनलाईन अंकाच्या 'अंकनामा' या दिवाळी अंक परिचय सदरासाठी लिहिलेला आहे. (http://www.reshakshare.com/2016/12/blog-post_7.html)

आभारः मेघना भुस्कुटे आणि 'रेषेवरची अक्षरे' टीम

भक्ताचे अभंग

बोलाचीच कढी नि बोलाचाच भात
खाऊनिया भोळा, भक्त झाला

आमदारा टॅब, खासदारा लॅप्टॉप
जन्तेसी वायफाय, देतो म्हणे

दुनिवेत डंका, वाजे म्हणे फार
'टाईम' मात्र खोटा, निराशला

इथे बुलेट ट्रेन, तिथे पंधरा लाख
घरातील खाली, गंगाजळी

सडे भाजीपाला, रडे कास्तगार
पन्नास दिस थांब, गोदो म्हणे

हा, तो, देशद्रोही, बघवेना प्रगती
जावे पाकिस्तानी, म्हणतसे भक्त

उभा हा रांगेत, वेळ झाला फार
तरी लागे 'गार', भक्त म्हणे

हा तुझा दास, आलासे चरणी
घ्यावे भक्तगणा, उद्धरुनी
- भक्त चरणदास

सर्वेक्षणांचे गौडबंगाल

 (सर्वेंचे वास्तव अगदी सोप्या शब्दात.)

वृत्तपत्रे, चॅनेल्स, इन्टरनेट पोर्टल्स यांच्यामार्फत अनेक सर्वे घेण्यात येतात. उदा. सलमान खान दोषी आहे असे तुम्हाला वाटते का?' किंवा 'अमीर खान असहिष्णुतेबद्दल जे म्हणाला त्याच्याशी तुम्ही सहमत आहात का?' वगैरे. त्याचे निकालही लगेच लाईव दिसत असल्याने आपले मत बहुसंख्येबरोबर गेले किंवा नाही हे ही लगेच तपासता येते. आणि बहुसंख्या आपल्या बाजूला आहे म्हटले की आपण बरोबर असल्याचा समज होऊन आपण समाधान मानून घेतो. एकुणात असे सर्वे लाखोंच्या संख्येने, चोवीस तास, वर्षभर चालूच असतात. अधूनमधून कुण्या संशोधन संस्थेच्या हवाल्याने एखादा प्रचलित समज साफ खोटा असल्याची बातमी येते. हे सर्वे कोण नि कसे करते, त्यांची विश्वासार्हता किती याबाबत आपण संपूर्णपणे अनभिज्ञ असतो. निकाल सोयीचा असला की आपण विश्वास ठेवतो, नसला तर हा बकवास आहे असे म्हणून मोकळे होतो. खरंतर असे अभ्यास करण्याचा आराखडा करण्यासाठी संख्याशास्त्रात अनेक नियम, मूल्यमापन पद्धती, दृष्टीकोन दिलेले आहेत. कोणत्या परिस्थितीत कोणता अप्रोच वापरावा याचे आडाखे देखील. तेव्हा हो का नाही सांगा नि निकाल लावा इतके सोपे ते असत नाही.

सामान्यपणे असे सर्वे हे बहुपर्यायी प्रश्न असतात. त्या पर्यायांत अनेकदा सर्व शक्यता - विशेषतः सर्वे करण्याच्या हेतूच्या विरोधात जाणार्या - अंतर्भूत केलेल्याच नसतात. उदाहरणाच्या सोयीसाठी एकच प्रश्न नि पर्याय घेऊन पाहू या. हे उदाहरण अर्थातच सोपे नि सहज समजण्याजोगे घेतले आहे. व्यवहारात अशा विसंगती सहज दिसून येत नाहीत.

प्रश्नः   'आपल्या देशाऐवजी अन्य देशात स्थलांतर करण्याची वेळ आली तर जगातील कोणत्या देशात राहणे पसंत कराल?'
पर्याय निवडा: १. पाकिस्तान २. चीन ३. सीरिया आणि ४. बुर्किना फासो.

उत्तरासाठी दिलेले पर्याय पाहिले तर यात अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, युरप, ऑस्ट्रेलिया वगैरे जगातील जवळजवळ सर्वच लोकांचे स्थलांतरासाठी प्राधान्य असणारे देश वगळलेले आहेत. तेव्हा या सर्वेवरून 'जागतिक' निष्कर्ष काढणेच चुकीचे आहे. आणि तरीही या सर्वेचा निष्कर्ष लिहीताना 'भारतीय लोक स्थलांतरासाठी बुर्किना फासो या देशाला सर्वाधिक पसंती देतात!' असा लिहिला जाईल.

एका मराठी वृत्तपत्राने मध्यंतरी धक्कादायक हेडलाईन असलेली बातमी छापलेली होती. 'देशातील ३२% मुस्लिम तुरुंगात!' डोके ठिकाणावर असलेल्या कुणालाही हे शक्य नाही हे समजायला हरकत नव्हती. आतील मजकूर पाहता 'देशातील तुरुंगातील कैद्यांमधे ३२% मुस्लिम कैदी आहेत.' असा निष्कर्ष दिसला. दुर्दैवाने हे दोन्ही एकच समजणे हा अडाणीपणा फारसा दुर्मिळ नाह. असाच अपलाप सर्वेच्या निष्कर्षांबाबतही होताना दिसतो. अनेकदा विचारलेला प्रश्न नि काढलेला निष्कर्ष यात परस्परसंबंधच नसतो.

पुन्हा एक उदाहरण घेऊ.  समजा आमचा पुण्याबाहेरचा कुणी  मित्र ठरवतो की किती पुणेकरांना श्रीखंड आवडते हे ठरवू या. मग तो प्रश्न काढतो  'पुणेकरांना श्रीखंड का आवडते?' आणि पर्याय देतो १. त्याचा रंग भगवेपणाकडे झुकलेला असतो म्हणून, २. त्यात आंबट-गोडाचे सुरेख मिश्रण असते म्हणून, ३. दह्यापासून घरच्याघरी बनवता येते म्हणून ४. नागपूरकरांना आवडते म्हणून.

आता  समजा २. या पर्यायाच्या बाजूने ७०% मते पडली तर निष्कर्ष लिहिला जाईल '७०% पुणेकरांना श्रीखंड आवडते कारण त्यात आंबट-गोडाचे सुरेख मिश्रण असते'. पण आकडेवारी देताना मुळातच पंचाईत झाली आहे. ७०% पुणेकरांना श्रीखंड आवडते असे नव्हे तर ज्या पुणेकरांना श्रीखंड आवडते (त्यातील ज्यांनी या प्रश्नाला उत्तर दिले त्यापैकी) ७०% पुणेकरांना श्रीखंड आवडते कारण त्यात आंबट-गोडाचे सुरेख मिश्रण असते' असा आहे. ती टक्केवारी पुणेकरांची नव्हे तर कारणाची आहे.  थोडक्यात सांगायचे तर किती टक्के पुणेकरांना श्रीखंड आवडते या प्रश्नाचे उत्तर या सर्वेने मिळणारच नसते.

इतकेच नव्हे तर या सर्वेची विश्वासार्हता मर्यादित असते, कारण इथे प्रश्नकर्ता रँडमायजेशनचे सारे नियम पायदळी तुडवत असतो नि येईल त्या उत्तरांना सामील करून घेत असतो. यातून ज्या गटासाठी निष्कर्ष काढला जातो आहे त्या गटातील सर्व उपगटांना आवश्यक ते प्रातिनिधित्व मिळाले आहे किंवा नाही याची कोणतीही तमा या सर्वेमधे बाळगलेली नसते.

पुन्हा एकदा पहिले उदाहरण घेऊ. हा सर्वे समजा एखाद्या न्यूज पोर्टलने चालवला तर संपूर्ण भारतीय समाजाचा अतिशय लहान गट या प्रश्नाचे उत्तर देणार असतो. १. ज्या भाषेत (उदा. इंग्रजी) प्रश्न आहे ती भाषा वाचू शकणारा, २. इंटरनेट उपलब्ध असणारा, ३.  तो प्रश्न लाईव असेल त्या काळात त्या पोर्टलला भेट देणारा, ४. आपण त्या प्रश्नाचे उत्तर द्यायला हवे इतपत तो प्रश्न महत्त्वाचा मानणारा इ. इ. अनेक शक्यतांनी हा गट लहान होत जातो. आता यातून निघालेला  निष्कर्ष हा खरंतर या लहानशा गटाच्या प्रतिसादातून निघालेला असतो. तो देशातील सर्व नागरिकांचा 'प्रातिनिधिक' निष्कर्ष आहे याची कोणतीही खात्री देता येत नाही. एखाद्या गटाच्या प्रतिसादातून काढलेला निष्कर्ष हा मोठ्या गटाचा 'प्रातिनिधिक' असावा यासाठी अनेक संख्याशास्त्रीय नियम, चौकटी उपलब्ध आहेत. त्यांच्या आधारे काढलेला निष्कर्षच प्रातिनिधिक मानता येतो, आपल्याला सोयीच्याच लोकांच्या प्रतिक्रिया द्या नि त्या सर्वांच्या प्रातिनिधिक आहेत असा दावा करता येत नसतो. वरील सर्वेचा निष्कर्ष देताना 'भारतीय जनता' असा शब्दप्रयोग करून -अज्ञानातून वा हेतुतः - केला जाईल. आणि मग हा सर्वे एखादी पीआर संस्था बुर्किना फासोच्या पर्यटन विभागाला विकू शकेल, जेणेकरून ते हा सर्वे वापरून भारतीय पर्यटकांना भुलवू शकतील.

अनेकदा प्रश्नातच उत्तर अधोरेखित करून या सर्वेचा निकाल लावलेला असतो किंवा अनेकदा हे दिलेले पर्याय हे  मोठ्या  रेघेशेजारील छोटी रेघ स्वरूपाचे असतात, ज्यातून उत्तर देणारा शेवटी आपल्याला हवा तोच पर्याय निवडेल याची खातरजमा करून घेतली जाते. पहिले उदाहरण पाहिले तर जगाच्या नकाशावर बुर्किना फासो हा देश कुठे आहे हे माहीत नसतानाही भारतीय लोक त्याची निवड करतील. इथे असंख्य पर्याय मुळातूनच दिलेले नसल्याने हा निष्कर्ष साफ चूक तर आहेच पण त्याच  बरोबर अन्य पर्याय असे दिले आहेत की सर्वे ज्या व्यक्तिंसाठी घेतला आहे त्यांची मानसिकता विचारात घेता पर्याय ४ हाच बहुसंख्येला निवडावा लागेल.

डिजिटल जगात तर हे सर्वे त्यात हितसंबंध गुंतलेल्यांकडून सरळसरळ हायजॅक केले जातात. मोठया संख्येने एका बाजूचे लोक मतदान करून हवा त्या निष्कर्षाकडे तो वळवून घेतात. त्यासाठी वॉट्सअॅप, ट्विट, फेसबुकसारखी अन्य सोशल माध्यमे यातून त्याबाबत आवाहन करून आपल्या बाजूच्या लोकांना उत्तरे लिहिण्याचे आवाहन केले जाते. थोडक्यात असा अनियंत्रित सर्वे हायजॅक करणे सोपे असते.

वरील सर्व प्रकार विकली गेलेली चॅनेल्स सफाईदारपणे राबवताना दिसतात. इथे प्रश्नांतर भावनिकतेचा, अस्मितेचा वगैरे मुलामा चढवला की प्रश्नांची हवी ती उत्तरे मिळवता येतात, ती प्रातिनिधिक मुळीच असत नाहीत. अशी आणखी बरीच कारणे, उदाहरणे देऊ शकेन. पण तूर्त थांबू

सर्वे राबवण्याचे तंत्र कितीही प्रगत असले तरी त्याचे यश आणि विश्वासार्हता हे तो राबवणार्याच्या बौद्धिक कुवतीवर आणि प्रामाणिकपणावर अवलंबून असते. आज सोशल मीडियातून, तथाकथित न्यूज पोर्टल्सवरून आणि वॉट्सअॅपसारख्या पीअर-शेअर माध्यमांतून मिळणार्‍या माहितीची विश्वासार्हता जशी रसातळाला गेली आहे, तसेच या सर्वेंचेही असते. फेसबुकवर 'तुम्ही मागच्या जन्मी कोण होतात?' किंवा 'महाभारतातला कोणते पात्र तुमच्या व्यक्तिमत्त्वात दिसते?' वगैरे प्रश्नांची उत्तरे आपण फुटकळ चाचणी घेऊन मिळवतो तसेच हे सर्वे. फरक इतकाच की ती केवळ गंमत आहे हे आपल्याला ठाऊक असते तर सर्वेंचे निकाल घेऊन आपण एकमेकांशी भांडत वेळ नि ऊर्जा व्यर्थ वाया घालवत बसतो. पण एक नक्की, असले सर्वे घेणे (खरंतर एका प्रश्नाला 'सर्वे' म्हणणं म्हणजे हत्तीच्या शेपटीच्या बुडख्याच्य केसाला हत्ती समजण्यासारखे आहे.) आपल्याला काहीतरी समजल्याचा आभास निर्माण करतात, सोयीचा निष्कर्ष काढून 'आपणच बरोबर असल्याचे' समाधान मिळवण्यास सोयीचे ठरतात. बहुतेकांना ते पुरेसे असते. हजारो वर्षांनंतरही जगातील विपन्नता सरत नाही, तरीही कुणी दृश्य/अदृश्य जादूगार येऊन एका झटक्यात ती दूर करेल यावरचा माणसांना विश्वास ढळत नसतो ना अगदी तसेच.

-oOo-

(पूर्वप्रसिद्धी: 'दिव्य मराठी - रसिक पुरवणी, दिनांक ४ डिसेंबर २०१६)

दक्षिणायन अनुभवताना

(मडगांव, गोवा इथे नुकत्याच पार पडलेल्या 'दक्षिणायन' अधिवेशनाला माझ्यासह काही मित्र हजर होते. त्यासंबंधी 'आंदोलन' मासिकासाठी लिहिलेला हा लहानसा वृत्तांत.)

गेल्या तीन-साडेतीन वर्षांत विवेकवादाच्या, पुरोगामित्वाच्या तीन अध्वर्यूंची हत्या झाली आणि भारतातील सामाजिक परिस्थिती ढवळून निघाली. परंपरेचा उद्घोष करत, शत्रूलक्ष्यी मांडणी करत अनेक गटांचा सामाजिक राजकीय क्षेत्रात नंगा नाच सुरू झाला. एफटीआयआयसारख्या संस्थांपासून मंत्रिमंडळापर्यंत सर्वत्र सुमारांची सद्दी सुरू झाली नि या उन्मादी गटांना बळ मिळत गेले. आम्ही सांगू तेच बोला, आमच्या विरोधात जाईल असे बोलू नका अन्यथा तुमचा 'दाभोलकर करू' किंवा 'कलबुर्गी करू' अशा उघड धमक्या सुरू झाल्या. विचारांचा लढा लढणारे पुरोगामी या हिंसक मार्‍यापुढे काहीसे हतबुद्ध झाल्यासारखे भासले. जरी नेते सावरले तरी कार्यकर्त्यांमधे भीतीचे, हताशेचे वातावरण पसरू लागले. उजेडापेक्षा काळोख मोठा होत आहे अशी भावना त्यांच्यात रुजू लागली. अशा वेळी पुरोगामी विचारवंत, साहित्यिक, कलाकार, पत्रकार यांना सोबत घेऊन सर्वसामान्य कार्यकर्त्यांना 'रणात झुंजणारे आहेत अजून काही' सांगण्यासाठी डॉ. गणेश देवी यांच्या प्रेरणेने 'दक्षिणायन' यात्रेची सुरुवात झाली.

या यात्रेचे दुसरे पर्व १८ ते २० डिसेंबर रोजी गोव्यातील मडगांव इथे पार पडले. महाराष्ट्रातून रावसाहेब कसबे, तारा भवाळकर, विद्या बाळ, निखिल वागळे, राजदीप सरदेसाई, सागरिका घोष, वसंत आबाजी डहाके, प्रभा गणोरकर, अभय कांता, प्रवीण बांदेकर आदी मान्यवरांनी हजेरी लावली तर गोव्यातून संयोजक श्री दत्ता नायक, क्लॉड अल्वारेस आदी मान्यवर उपस्थित होते. या परिषेदमध्ये प्रामुख्याने महाराष्ट्र, गोवा, कर्नाटक, आंध्रप्रदेश, गुजरात, जम्मू - काश्मिर, पंजाब, बंगाल, दिल्ली राज्यांमधील विचारवंत, कलाकार, साहित्यिक, विद्यार्थी, नागरिक आणि कार्यकर्ते मोठ्या संख्येने सहभागी झाले होते. यात्रेची सुरुवात रविंद्र भवन येथून निघालेल्या मूक मोर्चाने झाली ज्याचे नेतृत्व श्री. हमीद दाभोलकर, श्रीमती मेघा पानसरे आणि डॉ. कलबुर्गी यांचे पुतणे श्री. श्रीविजय कलबुर्गी यांनी केले. तिची सांगता डॉ. लोहिया मैदानावर होऊन तिथे जाहीर सभा होऊन 'सनातन'चा गोवा अशी चुकीची होऊ घातलेली ओळख पुसून टाकण्याचा निर्धार व्यक्त करण्यात आला.

दुसर्‍या दिवशी प्रत्यक्ष कार्यक्रम हे चार समांतर सत्रांतून आयोजित करण्यात आले होते. पहिल्याच सत्रात 'देशातील विचारवंत पराभूत आहेत का?' या विषयावर परिसंवाद झाला. यात व्हिक्टर फरेरो, पीटर डिसूझा, रहमत तेरेकेरे आदींनी भाग घेतला. अलीकडे 'पुरोगामी आत्मपरीक्षण करत नाहीत' असा घरबसल्या आरोप करणार्‍यांनी या परिसंवादाला हजेरी लावली असती तर - कदाचित- त्यांचे मत बदलले असते का? असा विचार मनात येऊन गेला. याशिवाय याच सत्रात 'देशभक्ती, राष्ट्रवाद आणि मानववाद', सांप्रदायिकते विरोधातील संघर्ष, विकास आणि पर्यावरण यांच्यातील संघर्ष, काश्मिरमधील परिस्थिती, माध्यम स्वातंत्र्य आणि लोकशाही, सेन्सॉरशिप, अंधश्रद्धा आणि विवेक हे विषय केंद्रस्थानी ठेवून विचारांची देवाणघेवाण करण्यात आली. यात विशेष उल्लेख करावा लागेल तो गुजरातमधे दलितांसाठी जमीन सुधारणा कार्यक्रमाला वाहून घेतलेल्या मार्टिन मक्वान यांचा. वाजतगाजत आलेल्या नि विकासाचे रम्य स्वप्न मध्यमवर्गीय नि उच्च-मध्यमवर्गीयांसमोर ठेवून त्यांचा बुद्धिभेद करणारे हत्यार म्हणून समोर आलेल्या 'गुजरात मॉडेल'ची दुसरी बाजू त्यांनी उलगडून दाखवली. सामाजिक, आर्थिकदृष्ट्या मागासलेल्यांच्या शोषणावर उभे असलेल्या या धोकादायक मॉडेलशी आपण पुरेशा गांभीर्याने लढत नाही' अशी खंत व्यक्त केली आणि 'आपण जर मानवतेसाठी लढत असू तर संख्येने आपण इतके कमी का आहोत?' असा प्रश्न समोर ठेवून समोरच्या प्रतिनिधींना अंतर्मुख केले.

अमोल पालेकर, आनंद पटवर्धन आणि संभाजी भगत यांनी कलाकारांचे प्रतिनिधी म्हणून मांडलेल्या भूमिका महत्त्वाच्या ठरल्या. आपण सर्व पुरोगामी, विवेकवादी लोक कायदा आणि संविधानाला बांधिल असल्यामुळं कलेची अभिव्यक्ती जपण्याची लढाई ही पूर्णपणे संविधानिक असल्याचं मत अमोल पालेकर यांनी व्यक्त केलं. बहुभाषिक कविसंमेलनातून कवींनी आपले विचार मांडले तर संभाजी भगत यांनी विद्रोही जलशाच्या माध्यमातून प्रतिनिधींशी संवाद साधला. प्रतिगामी शक्तींना उघडे पाडणारी आणि म्हणून त्यांच्या डोळ्यात सतत सलणारी 'जयभीम कॉम्रेड' ही आनंद पटवर्धन यांची फिल्मही सादर करण्यात आली. त्यावर श्री. पटवर्धन यांनी विविध प्रतिनिधींशी संवाद साधला.

तिसरा दिवस माध्यम प्रतिनिधींचा ठरला. माध्यम व्यवस्था सरकारी यंत्रणा व उद्योगपतींच्या बांधली गेली असल्यानं ही लढाई कठीण असल्याचं नमूद करतानाच निखिल वागळे आणि सागरिका घोष यांनी पर्यायी माध्यमव्यवस्थेची नितांत गरज असल्याचं सांगितले. पुरोगामी, विवेकवादी लोकांनी स्वत:ची माध्यमव्यवस्था तयार केल्याशिवाय सद्य परिस्थितीला तोंड देणं अशक्य असल्याची जाणीवही करून दिली. परिषदेचा शेवट झाला तो योगेंद्र यादव यांच्या मांडणीने. त्यांनी निवडणुकांच्या राजकारणांपेक्षा, विचारांचं राजकारण करण्याची गरज व्यक्त केली. त्याच सोबत ’भारत’ ही संकल्पना नव्यानं लोकांसमोर घेऊन जाण्याची अपेक्षा त्यांनी व्यक्त केली.
डॉ. दाभोलकर, कॉ. पानसरे आणि डॉ. कलबुर्गी या विवेकवाद्यांच्या हत्यांमुळे विवेकवादाची मशाल विझू न देता ती उचलून पुढे जावे या मूळ उद्देशाने सुरु झालेले दक्षिणायन, त्याचा पहिला उद्घोष अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा असणे अपरिहार्य होते. परंतु या दुसर्‍या सत्रात आत्मपरीक्षणाचा, संभाव्य कृतीचा विचारही चर्चेच्या, संवादाच्या परिघात आणत त्याची व्याप्ती वाढवण्यात आली. नेटक्या आयोजनाने गोवेकरांनी प्रतिनिधींकडून पसंतीची पावती मिळवलीच, पण या निमित्ताने 'सनातन' संस्थेशी जोडले जाऊ पाहणारे गोव्याचे नाव पुरोगामी विचारांशी जोडले गेले हा एक महत्त्वाचा मुद्दा अधोरेखित करून ठेवायला हवा.
-oOo-

संकलन: Abhishek Bhosale, Akshay Ashok Rajage
शब्दांकनः डॉ. मंदार काळे

दक्षिणायन संवाद यात्रा

(मडगांव, गोवा इथे १८ ते २० डिसेंबर दरम्यान झालेल्या 'दक्षिणायन' यात्रेला जोडून आम्हा काही मित्रांनी कोकण भागात संवाद यात्रा काढली होती. त्यासंबंधीचा थोडक्यात वृत्तांत.)

गेल्या अडीच-तीन वर्षांत एका बाजूने धर्मांध आणि समाजाचे एकसाचीकरण करु इच्छिणार्‍या संघटना राजकीय आशीर्वादाने प्रबळ होत जात असतानाच डॉ. दाभोलकर, कॉ. गोविंद पानसरे, डॉ. कलबुर्गी यांच्यासारख्या विवेकवादी विचारधारेच्या अध्वर्यूंच्या हत्या झाल्या. जमावाचा, झुंडीचा वापर करून विचारांची हत्या तर रोजच होताना दिसते आहे. कोणत्याही कायदेशीर अधिकाराशिवाय, सर्वस्वी अपरिचित अशा व्यक्ती आज सर्वसामान्यांचे आयुष्य कसे असावे याबाबत फतवे काढताना, कायदा हातात घेऊन ते राबवतानाही दिसतात. अशा वेळी विवेकवादी, पुरोगामी विचारांचे कार्यकर्ते काहीसे सैरभैर झालेले दिसतात. हे असे कसे घडते आहे, यातून आपण आता कुठल्या जगण्याला सामोरे जाणार आहोत, आपले भवितव्य काय या नि अशा प्रश्नांना सामोरे जाताना सामान्य जनता भांबावून जाते आहे. या सर्वसामान्यांशी बोलून त्यांना जगण्याबद्दल आश्वस्त करणारे सामाजिक नेते आज स्वतःच भ्रमित अवस्थेत आहेत. एकतर्फी 'मन की बात' सांगत समाजाच्या मनावर ताबा मिळवून बुद्धिभेद केले जात असताना पुरोगामी मात्र सर्वस्वी प्रतिक्रियावादी होत मूलभूत प्रश्नांऐवजी तात्कालिक मुद्द्यांभोवती फिरताना दिसतात.
अशा अंधारयुगाच्या काळात पुरोगामित्वाची जपणूक करण्यासाठी, कार्यकर्त्यांना धीर आणि बळ देण्यासाठी पुरोगामी कार्यकर्ते, विचारवंत, कलाकार, लेखक, नाटककार इ. व्यक्तींनी एकत्र यावे यासाठी डॉ. गणेश देवींच्या प्रेरणेने सुरु करण्यात आलेल्या 'दक्षिणायन' यात्रेचे दुसरे पर्व नुकतेच मडगांव गोवा इथे पार पडले. या यात्रेच्या निमित्ताने या अभिजनांबरोबरच सर्वसामान्य जनतेशी संवादाची दारेही उघडली जावीत अशी कल्पना साने गुरुजी स्मारकाचे माजी अध्यक्ष, पत्रकार श्री. युवराज मोहिते यांनी मांडली. त्याला दक्षिणायनला हजेरी लावणार्‍या काही प्रतिनिधींनी सकारात्मक प्रतिसाद दिला. मुंबईहून श्री. मोहिते यांच्याखेरीज प्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञ डॉ. आशिष देशपांडे, यूथ मोटिवेटर श्री. आशुतोष शिर्के आले होते, पुण्याहून मी त्यांना सामील झालो होतो. मुंबईहून गोव्याकडे जाताना वाटेत विविध गावांतून, शहरांतून समाजाच्या वेगवेगळ्या थरातील लोकांशी संवाद साधावा, त्यांना बोलते करावे या उद्देशाने प्रवासाची आखणी करण्यात आली. आणि या यात्रेला 'दक्षिणायन संवाद यात्रा' असे नाव दिले. अशीच एक यात्रा पुण्याहून निघून कोल्हापूर-धारवाड मार्गे गोव्याला जाईल असे ठरले.
भारतीय समाज हा प्रामुख्याने त्रात्याच्या शोधात असतो. वैयक्तिक आयुष्यातील समस्या किंवा लाभ असोत की सामाजिक, राजकीय पातळीवरील असोत बहुतेकांची मानसिकता मुख्यतः 'राजा बोले दळ हाले' अशीच असते. थोडक्यात संवादाचा प्रवाद एकाच दिशेने जात असतो. यातून अनेकदा नेत्यांना - मग ते राजकीय असोत की वैचारिक - ज्यांच्यासाठी आपण काही करू पाहात आहोत त्यांना त्याबद्दल नक्की काय वाटते आहे याचा अंदाज येणे अवघड असते. यासाठी जनकल्याणकारी व्यवस्थेत या उलट-संवादाचे महत्त्व अधिक असणे अपरिहार्य असते. म्हणूनच केवळ व्याख्याने किंवा मोर्चे/आंदोलने यांसारख्या अनेकदा एककल्ली भासणार्‍या आणि अनेकदा वांझ ठरणार्‍या साधनांपलिकडे जाऊन समानतेच्या पातळीवर संवादाचे जाळे निर्माण करण्याची सुरुवात या यात्रेतून व्हावी अशी अपेक्षा होती. अर्थात असे जाळे निर्माण होणे, त्यात विविध पार्श्वभूमीचे लोक सामील होत 'कारवाँ बनता गया' म्हणण्यापर्यंत त्याची प्रगती होणे ही दीर्घकालीन प्रक्रिया आहे. परंतु त्याची सुरुवात करताना निदान संवाद प्रस्थापित होण्यासाठी अडथळे नि अनुत्सुकता दूर व्हावी हा या संवाद यात्रेचा प्राथमिक उद्देश होता आणि तो बराचसा सफल झाला असे म्हणावे लागेल.
सोळा आणि सतरा नोव्हेंबर या दोन दिवसांत मुंबई-माणगांव-महाड-चिपळूण-रत्नागिरी-लांजा-कणकवली-सावंतवाडी या मार्गाने मडगांव पर्यंत पोचली. या यात्रेदरम्यान विविध पार्श्वभूमीच्या लोकांना भेटण्यावर भर दिला होता. भेटणार्‍यांत विद्यार्थी, तरुण तसेच ज्येष्ठ कार्यकर्ते, संघटना तसंच साहित्य-कलांच्या क्षेत्रात काम करणार्‍या कलाकारांनाही भेटावे यादृष्टीने भेटीची ठिकाणे आणि गट निवडले होते. माणगांव चे 'दोशी वकिल महाविद्यालय' आणि लांजा येथील 'एस. एम. जोशी विद्यानिकेतन' ही दोन महाविद्यालये, 'साने गुरुजी स्मारक' सारखी पुरोगामी विचारांच्या प्रसारार्थ झटणारी संस्था, 'आम्ही चिपळूणकर' सारखी स्थानिक नागरी मुद्द्यांवर काम करणारा गट, स्वदेस सारखी एनजीओ, जनता सहकारी पतसंस्थेसारखा आर्थिक व्यवसाय करणारी संस्था यांना भेटी दिल्या. तर कणकवली मधे गोपुरी आश्रमात कलाकार, कार्यकर्ते आणि पत्रकार अशा सरमिसळ पार्श्वभूमीच्या पण अतिशय जागरुक अशा गटाशी संवाद साधला. त्यांना दक्षिणायन आणि संवाद यात्रा यांच्या हेतू नि दृष्टीकोनाबाबत माहिती दिली. सद्यस्थिती आणि भविष्याबद्दलच्या त्यांच्या अपेक्षा जाणून घेतल्या.
'हे दक्षिणायन म्हणजे काय?', तिथे आमच्यासारखे कार्यकर्ते जातात ते कशासाठी?' 'यातून नक्की काय साध्य करायचे आहे?' या प्रश्नांना उत्तरे देत असतानाच प्रत्येक ठिकाणी समोर असलेल्या गटाच्या पार्श्वभूमीनुसार संवादाची दिशा राखण्याचा प्रयत्न प्रामुख्याने श्री. मोहिते यांनी केला. विद्यार्थ्यांना संवादासाठी उद्युक्त करण्याचे काम प्रामुख्याने युवराज आणि डॉ. देशपांडे यांनी केले. समोरच्या व्यक्तीला प्रश्न विचारणे हा संवादाचा अविभाज्य भाग असतो. आपल्या तरुणांना प्रश्न पडायला हवेत, ते विचारताना त्यांनी कचरता कामा नये आणि त्यांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न त्यांचा त्यांनीच करायला हवा असे प्रतिपादन श्री. मोहिते यांनी केले. 'स्वदेस'च्या कार्यकर्त्यांशी विचार अनुभवांची देवाणघेवाण झाली तर चवदार तळ्यावर भेटलेल्या ज्येष्ठांच्या मार्गदर्शनाचा लाभ आम्हाला मिळाला.दक्षिणायन आणि संवाद यात्रा यांच्या माध्यमातून पुरोगामित्वाचा लढा पुढे नेत असल्याबद्दल त्यांनी समाधान व्यक्त केले, दोन्हींसाठी शुभेच्छा तर दिल्याच पण आवश्यक ती सर्व मदत देण्याचे भक्कम आश्वासनही दिले. कार्यकर्त्यांमधे उभारी राखण्यासाठी अशी यात्रा केवळ एखादे वेळी आयोजित न करता ठराविक काळाने पुन्हा पुन्हा आयोजित केली जावी असे ठाम प्रतिपादन त्यांनी केले.
या यात्रेतून काही सकारात्मक अनुभव जमा झाले. यात्रेचे कार्यकर्ते इथे पोचले आहेत हे ऐकून अन्य दोन महाविद्यालयांतून आमच्याकडेही येऊन जा अशी विनंती आम्हाला केली गेली. परंतु पुढे अनेक ठिकाणी भेटी द्यायच्या असल्याने ती स्वीकारता आली नसली तरी संवादोत्सुक व्यक्तींची संख्या मोठी आहे हे या - आणि पुढील टप्प्यांत आलेल्या - अनुभवातून ध्यानात आले आणि केवळ अशा तात्कालिक कार्यक्रमाऐवजी अशा संवाद यात्रा नियमित व्हायला हव्यात याची खूणगाठ बांधली गेली. कणकवलीच्या गोपुरी आश्रमात जमलेल्या मित्रांबरोबर दीर्घ चर्चा झाली. सद्यस्थिती, त्याबाबत पुरोगामी व्यक्ती आणि गट यांची जबाबदारी, ती निभावताना होणार्‍या चुका आणि त्यावर संभाव्य उपाय यावर स्थानिक तसंच यात्रेत सहभागी व्यक्तींनी आपापली मते मांडली. माणगांव येथे प्रा. डॉ. जी. डी. गिरी, चिपळूणचे श्री. राजन इंदुरकर, रत्नागिरी येथे संस्थेचे चेअरमन श्री. अभिजित हेगशेट्ये, कणकवली येथे कवी अजय कांडर, छायाचित्रकार इन्द्रजीत खांबे, क्मर्शिअल आर्टिस्ट मनोज मेस्त्री, सावंतवाडी येथे लेखक प्रवीण बांदेकर आदींशी विस्तृत चर्चा झाली. या सार्‍यांनी संवाद यात्रेच्या कल्पनेचे स्वागत केले आणि भविष्यात सोबत राहण्याचे आश्वासनही दिले. बेळगांव तरुण भारत, लोकमत वगैरे वृत्तपत्रांनीही या संवाद यात्रेची आवर्जून दखल घेतली आणि त्यासंबंधीचे विस्तृत वृत्तांत प्रसिद्ध केले.
एकुणात या यात्रेमुळे संवादाची आवश्यकता ठसवण्यात यशस्वी झाल्याचे समाधान आम्हाला लाभले. मरगळ आलेल्या कार्यकर्त्यांना, तरुणांना नि महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांना या निमित्ताने एकत्र येण्यासाठी, विचारांची देवाणघेवाण करण्यासाठी, कृतीसाठी संघटन उभे करण्यासाठी सहाय्यभूत होईल असा एक विचारमंच उभा करता येईल का याची चाचपणी करून पहावी असा विचार आहे. या सार्‍या खटाटोपाचे फलित त्यात सहभागी होणार्‍यांच्या बांधिलकीवरच अवलंबून राहील, तिला एक वाट देण्याचे काम आमच्या हातून झाले तरी या सार्‍याचे सार्थक झाले असे म्हणता येईल.

- डॉ. मंदार काळे

-oOo-

(पूर्वप्रसिद्धी: 'आंदोलन', डिसेंबर २०१६)

... कुणीतरी त्याग करायलाच पाहिजे

ताई,
तुम्ही धरण बांधायला काढलं. म्हटला आमचं गाव बुडणार. मग आमचं घरदार, जमिनी बुडवल्या नि एका गावच्या पाच पन्नास लोकांना अनोळखी उंबर्‍यांच्या पाच-पन्नास गावांत विखरून टाकलेत. तुटपुंज्या मोबदल्यासाठी आणि सुपीक जमिनीच्या बदल्यात मिळणारा वांझ जमिनीचा तुकडा पदरी पाडून घेण्यासाठी आयुष्यभराची वणवण पाठी लावली. धरणाच्या पाठीमागच्या टेकाडावार फार्म हाऊस बांधून काढणारे नक्की कुठून उगवले आम्हाला कळलंही नाही. आम्ही विचारलं, 'असं का?'

तुम्ही म्हणालातः देशाचा विकास व्हायचा तर कुणीतरी त्याग करायलाच पाहिजे.

दादा,
तुम्ही गावात कारखाना काढू म्हटला. पुन्हा आमच्या जमीनी घेतल्यात. म्हटलात आमच्या पोराबाळांना नोकरी देऊ. कास्तगारी करून स्वाभिमानाने जगणारी आमची पोरं हातात दंडुका घेऊन दारात टाकलेल्या खुर्चीवर बसून येणार्‍या जाणार्‍या कोटाला सलाम ठोकू लागली. कारखान्यात चाकरी करून फटफट्या उडवणार्‍या नि ऐटीत मोबाईल मिरवणारी पोरं मात्र बाहेरून आली. आम्ही विचारलं, 'असं का?'

तुम्ही म्हणालातः देशाचा विकास व्हायचा तर कुणीतरी त्याग करायलाच पाहिजे.

अण्णा,
कधीतरी डाळीचं उत्पादन कमी झालं पण नेमकं आमच्याकडे मायंदाळ डाळ झाली. वधारलेले भाव पाहून कधी नव्हे ते चार पैशांची आस वाढू लागली. पण तेवढ्यात शहरांतून महागाईची बोंब उठली. लगेच तुम्ही डाळ आयात करून भाव पाडलेत. जास्तीच्या पैशावर पाहिलेली सारी स्वप्ने मातीत घातलीत. आम्ही विचारलं, 'असं का?'

तुम्ही म्हणालातः देशाचा विकास व्हायचा तर कुणीतरी त्याग करायलाच पाहिजे.

भाई,
चुकूनमाकून धरण पावलं नि जमीनीला ओल आली. वांझ जमीन सोडून शहरात मजुरी करायला गेलेली पोरं परतुन आली, चार पिकं काढू लागली. पण आमच्या पैशावर सहकाराचे ठेकेदार आणि व्यापारी बोलेरो नि स्कोडा उडवू लागली. हे असं कसं झालं हे आम्हाला समजलंच नाही. आम्ही विचारलं, 'असं का?'
तुम्ही म्हणालातः देशाचा विकास व्हायचा तर कुणीतरी त्याग करायलाच पाहिजे.

रावसाहेब,
तुम्ही म्हणालात देशांत खूप काळा पैसा आहे, नोटा रद्द करून सारा बाहेर काढतो. आमचे नुकसान झाले तरी चालेल पण श्रीमंताना धडा शिकवा असे 'सवत तरी रंडकी होऊ दे' समाधान आम्ही मानू लागलो. पण तुम्ही आमच्या पतपेढ्या, सहकारी बँका, जिल्हा/ग्रामीण बँकांना पैसे न देता आमची कोंडी केलीत. दातावर मारायला पैसा नसलेल्यांना तुम्ही 'व्हॉट्सअ‍ॅप वापरता तसे कॅशलेस व्यवहार करा' म्हणालात. पण साहेब, सगळं इंग्रजीत असलेल्या त्या तुमच्या अ‍ॅपवर आम्ही कसे व्यवहार करणार?' असा प्रश्न विचारावासा वाटला होता पण आमचे वडील म्हणाले ते 'मग इंग्रजी शिका' म्हणतील. आम्ही विचारलं, 'असं का?'

तुम्ही म्हणालातः देशाचा विकास व्हायचा तर कुणीतरी त्याग करायलाच पाहिजे.

मोठे साहेब,
सगळ्या जुन्या नोटा तुम्ही कचर्‍यात टाकल्यात, बाजारात गिर्‍हाईक नावाचं चिटपाखरू दिसेनासं झालं. आमच्या भावांचा वीस लाख किलो टोमॅटोचा चिखल झाला, कांदा तीस पैसे किलोनेही कुणी घेईना. आम्ही विचारलं, 'असं का?'

तुमचे स्मार्टफोनी शिलेदार म्हणाले: देशाचा विकास व्हायचा तर कुणीतरी त्याग करायलाच पाहिजे.

मला आता एकच सांगा, सैन्यात जीव द्यायला जाणारे आम्ही, शेतीवरून विस्थापित झालेले आम्ही, तुम्हाला नोटा बदलायच्या म्हणून भिकेला लागणारे आम्ही, टोमॅटोच्या चिखलात रुतणारे आम्ही. आम्हाला सतत 'प्रगतीसाठी, विकासासाठी कुणीतरी त्याग करायला हवा' म्हणून शहाणपण शिकवणारे तुमचे स्मार्टफोनी, ट्विटरी, फेसबुकी मित्रमैत्रिणी देशासाठी नक्की कुठला त्याग करताहेत, करणार आहेत?

कास्त्रो

(क्यूबाचा हुकूमशहा फिडेल कास्त्रो याचे काल निधन झाले, त्या निमित्ताने मनात उमटलेले विचार)

बनेवोलंट डिक्टेटर अशी एक संज्ञा अधूनमधून कानावर पडत असते. उच्च-मध्यमवर्गीय आणि नव-मध्यमवर्गीयांना ती आकर्षक वाटते. लोकशाही म्हणजे भोंगळ, हुकूमशाही कशी 'रिझल्ट ओरिएंटेड' असते वगैरे दावे एरवी निर्णयप्रक्रियेवर फारसा प्रभाव राखू न शकणारे करत असतात. असा 'बायपास' आपल्याला हवे ते घडवेल अशी त्यांना आशा असते. परंतु याचा अर्थ योग्य काय नि अयोग्य काय याबाबत ते फारसे चिकित्सक असतात असे समजायचे कारण नाही. आपण सोडून अन्य गटांचे फाजील लाड या लोकशाहीमुळे होत आहेत, गुणवत्तेला किंमत राहिलेली नाही इ. तक्रारी ते वारंवार करत असतात आणि याचे खापर बहुमताच्या लोकशाहीवर ते फोडत असतात. पण बनेवोलंट डिक्टेक्टर म्हणता त्याची गुणवैशिष्ट्ये काय, तो कसा ओळखावा, त्याचे मूल्यमापन कसे करावे याबाबत फार विचार करण्याची तसदी ते घेत नाहीत. अध्यात्मिक जीवनात जसा एक छानसा बुवा-बाबा-देव शोधून 'तो सारे बरे करील' यावर विश्वास ठेवून त्याच्या मांडीवर डोके ठेवून ते झोपी जातात तशीच काहीशी त्यांची भावना या बनेवोलंट डिक्टेटर बाबत असते.

मी स्वतः लोकशाहीवर विश्वास असलेला असल्याने अशा कल्याणकारी हुकूमशहाची सत्ता यावी असे मला मुळीच वाटत नाही. परंतु एका व्यक्तीचे मत आणि वास्तव यात तफावत ही असणारच. मग समजा आलाच एखादा हुकूमशहा नि आपण कल्याणकाही हुकूमशाही राबवणार असे म्हणू लागला तर त्याचे मूल्यमापन कसे करावे, त्याचा दावा सत्य आहे की मूळ सत्तालोलुपतेला दिलेले अवगुंठन आहे हे कसे तपासावे याचा विचार करून ठेवणे अपरिहार्य ठरते. अर्थात अशी मूल्यमापनाची चौकट तयार करणे सोपे नाही. तेव्हा निदान सुरुवात म्हणून जगभरात झालेले हुकूमशहा आणि त्यांची कामे यातून काही दखलपात्र, कल्याणकारी असे काही सापडते का हे पहायला हरकत नाही. (शिवाय हुकूमशाही नि एकाधिकारशाही यात आपण भेद मानतो का, मानावा का हा एक प्रश्न इथे उपस्थित होतो.) याचा शोध घेताना क्यूबाचा अध्यक्ष फिडेल कास्त्रो याने राबवलेल्या आरोग्य क्षेत्रातील सुधारणांबाबत माझा वाचना आले होते. त्यावर 'पुरोगामी जनगर्जना'साठी मी लेख लिहिला होता. कल्याणकारी म्हणवणार्‍या हुकूमशहांचे मूल्यमापन करताना कास्त्रोची या क्षेत्रातील कामगिरी विचारात घ्यायला हवी.

#RIPCastro

मराठी साहित्यातले नेहरु

राजकारण असो की साहित्यकारण, आपल्या नि आपल्या गटाची प्रगती व्हायची असेल त्याला एकसंध ठेवायचा असेल तर दुर्योधनाने जसा सतत पांडवांचा बागुलबुवा उभा करून आपल्या शंभरांची एकजूट राखली तसे एक बाह्य शत्रू, एक बाह्य विरोधक सतत जिवंत ठेवावा लागतो. ही शत्रूलक्ष्यी मांडणी आदिम माणूस जेव्हा टोळ्या करून राहात होता तेव्हापासून रक्तात भिनलेली आहे. माणसाला जसजशा प्रगतीच्या वाटा सापडत गेल्या तसतशी ही गरजही बदलत गेली असली तरी पुरी नष्ट झालेली नाही. सांस्कृतिक, साहित्यिक, राजकीय असो की धार्मिक कोणत्याच क्षेत्रात, कुण्याही मोठ्या झालेल्या व्यक्तीला अथवा संघटनेला समाजाची जमीन राब घातल्यासारखी स्वच्छ नि बीजरोपणायोग्य अशी आयती मिळालेली नाही. जुन्या, प्रस्थापित व्यक्तींना आणि विचारव्यूहांच्या मर्यादा दाखवून देत असतानाच त्यांचे ऋण मनमोकळेपणे - हे महत्त्वाचे ! - आणि डोळसपणे मान्य करून पुढे जाणारे विरळा असले तरी आपले स्थान निर्माण करू इच्छिणारे. साकल्याने नि साक्षेपाने विचार करून मूल्यमापन करण्याची कुवत असणारे आता जवळजवळ अस्तंगत झाले आहेत. तुम्ही एखाद्या नेत्याचे, लेखकाचे, विचारवंताचे नाव उच्चारताच समोरचा/ची एकदम तलवार तरी उभारतो, झेंडा तरी उभारतो किंवा एक कुत्सित हसू तरी फेकतो. या तीनच्या पलिकडच्या शक्यता आता जवळजवळ दिसून येत नाहीतच.

आम्हाला समजलेले सत्यच काय ते वैश्विक हा गंड केवळ धार्मिकांची मिरासदारी आहे असे मुळीच नाही, आम्हाला रुचते तेच श्रेष्ठ साहित्य हा गंड घेऊन जगणारे प्रसिद्ध नि अप्रसिद्ध अशा दोन्ही प्रकारच्या साहित्यिकांची वारुळे जागोजागी दिसतात. आपली नावड आणि लेखनाचे सर्वंकष सामान्यत्व या दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत याचे भान भल्या भल्या 'मराठी सारस्वताच्या सेवकां'ना नसते. अगदी वस्तुनिष्ठ साहित्यिक मूल्यमापन म्हटले तरी ते निकषांच्या अधीन असते हे विसरता कामा नये. 'मराठी साहित्य हे निकस आहे कारण त्यात वैश्विक भान नाही.' असे कुण्या समीक्षकाचे वाक्य फेसबुकवर पोस्ट म्हणून कुणी लिहिले होते. मुळात हे भलतेच सबगोलंकार वाक्य आहे. त्याच्या पुष्ट्यर्थ पुरेसे पुरावे नि तर्क दिल्याखेरीज त्याचा अर्थही स्पष्ट होणे अवघड आहे. पण ते असो. यावर 'वैश्विक भान असणे हे श्रेष्ठ लेखनासाठी किमान एलिजिबिलिटी आहे का?' असा प्रश्न मला पडला होता. गंमत म्हणजे हे वाक्य फेकणारे बहुधा वंचित साहित्य हे वैश्विक असल्याचा समज बाळगून असतात. आता जगभराचे वंचित एकाच प्रकारचे असतात, त्यांच्या समस्या त्यांचे जगणे एकाच मुशीतले असते असा भाबडा समज असणार्‍या राजकीय व्यूहाची पोथी मिरवणार्‍यांचे सोडून द्या. त्यांना संघटन ही अपरिहार्यता असल्याने काही व्यावहारिक तडतोडी कराव्या लागतात. परंतु साहित्यिकांनीही अशा एकसाचीकरणाची, किंवा एक प्रकारच्या साहित्यिक एकेश्वरवादाची पुंगी वाजवावी हे अनाकलनीय आहे. नेहरूंनी सामाजिक पातळीवर जसा जगण्याचे बहुपर्यायी आयाम, बहुसांस्कृतिकवाद मान्य केला, ते शहाणपण आमचा रथ सर्वसामान्यांपेक्षा वेळा आहे, तो जमिनीपासून चार अंगुळे वर चालतो असा समज करून घेत स्वतःला समाजाचे सांस्कृतिक, वैचारिक नेते मानत स्वतःसाठी सर्वंकष - हे विशेषण महत्त्वाचे! - अभिव्यक्तिस्वातंत्र्याची अपेक्षा ठेवणार्‍या साहित्यिकांनी मात्र केलेला दिसत नाही.

आम्ही समाजाचे नेते या गंडाची दुसरी बाजू म्हणजे सर्वसामान्यांना जे रुचते, उमजते ते सामान्य' हा उफराटा तर्क नि गंड. आपला गट अबाधित राखण्यासाठी जसा एक बाह्य शत्रू लागतो तसेच आपल्या गटाअंतर्गत आपले तथाकथित उच्च स्थान वगैरे निर्माण करण्यासाठी बहुसंख्येपेक्षा आपण श्रेष्ठ आहोत हे सतत सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करणे. श्रेष्ठत्व सिद्ध करण्यासाठी फार कष्ट करावे लागतात नि त्यासाठी आवश्यक असलेली गुणवत्ता आपल्या अंगी असेलच असेही नाही. आता यावर दोन सोपे उपाय आहेत.

पहिला म्हणजे बहुसंख्येला तुम्ही मूर्ख आहात, तुम्हाला काही कळत नाही हे सतत सांगत राहणे. यासाठी एखादा लेख, एखादा लेखक, एखादे पुस्तक, एखादा गायक, एखादा चित्रपट लोकप्रिय होऊ लागला की ताबडतोब तो कसा सामान्यच नव्हे तर वाईट आहे हे सर्वसामान्यांना सांगायला सुरुवात करणे. आपली समज काहीही असो, बहुसंख्येला ती नाही हे सतत सांगत राहावे. दुसरा सोपा उपाय म्हणजे अन्य श्रेष्ठ ठरलेल्या किंवा मानल्या जाणार्‍यांचे श्रेय हिरावून घेण्याचा प्रयत्न करणे. अमुक एक माणूस चूक आहे असे सिद्ध करून दिले की त्याच्या रिकाम्या केलेल्या देव्हार्‍यात सामान्य अज्ञ जन थेट आपल्यालाच जागा देतील- इतिहासाचा विचार करता रास्तपणे - हा उपाय त्याहून सोपा असतो. कर्तृत्वापेक्षा निंदा केव्हाही सोपी असते. तिला निर्मितीची अपरिहार्यता नसते, मूर्तिभंजनाच कौशल्य जमले की पुरते.

पुरेसा कलकलाट करता आला की साठ-पासष्ट वर्षे घडवलेला देश चार महिन्यात 'कचर्‍यात गेल्याचे' सिद्ध करता येते, नेहरुंची लेगसी नाकारता येते. त्यांनीच निर्माण केलेल्या सुस्थिर देशातील व्यवस्थेवर आयता कब्जा करताना त्यांनी देश कचर्‍यात नेला हे निलाजरे दावेही करता येतात. नेहरूंच्या डोक्यावर पाय दिल्याखेरीज नव्या नेत्यांना आपले स्थान निर्माण करताच येत नाही, तितका आत्मविश्वास त्यांच्या मनात कधी निर्माणच होत नाही हे उघड दिसते आहे. असाच 'मान' मराठी साहित्यात पुलंचा आहे. आज 'पुलंनी वाचकांची अभिरुची बिघडवली.' हे परवलीचे वाक्य म्हटल्याखेरीज नव्या साहित्यिक वारकर्‍यांच्या दिंडीत प्रवेशच मिळत नाही. त्यांच्या डोक्यावर पाय दिल्याखेरीज साहित्यिक क्षेत्रात आपल्याला मान मिळणार नाही असा काहीसा समज नवलेखकांचा होताना दिसतो आहे. सामाजिक जाणीवेचे लेखन, किंवा अगम्य घाटाचे लेखन किंवा कुण्या फलाण्या परदेशी लेखकाचे लेखन ते तसे आहे म्हणूनच श्रेष्ठ आणि 'मध्यमवर्गीय जाणीवां'चे लेखन व्याख्येनुसारच कमअस्सल असे एकतर्फी निकाल देत लोक पुढे जाताना दिसतात.

जसे वाचक खांडेकर, फडके, अत्रे, पुलं या मार्गाने पुढे येताना आता अनेक वाटांनी विखुरले तसे वाचकांची अभिरुची विस्तारली, त्यांच्यासमोर अनेक पर्याय निर्माण झाले. आपल्या इच्छेनुसार, कुवतीनुसार, आवडीनुसार निवड करताना अन्य पर्यायांना मुळातच कमअस्सल ठरवण्याची गरज नाही याचे भान मात्र अजून लेखकांना आलेले नाही तिथे वाचकांना कुठून येणार. खांडेकरांच्या कादंबर्‍यांतून दिसणारा - नाक वरुन चालणार्‍यांना बेगडी वाटणारा - देशप्रेमी, त्यागी वगैर स्वरूपाचा नायक, फडकेंच्या कादंबर्‍यांतून रोमँटिक वगैरे झाला. देशात जन्माला आलेली नोकरशाही, औद्योगिकरणाने झालेले नागरीकरण, त्यातून एकाच वेळी निर्माण झालेले मध्यमवर्गीय आणि कामगार समाज. आणि या दोन्हींना सामावून घेणारी शहरे, त्यातून उभे राहणारे जगणे यातील अनेक पैलूंचा पुलंसारख्या माणसाने बहुधा नर्मविनोदी शैलीत वेध घेतला. कधी टोपी उडवली, कधी वैगुण्यावर बोट ठेवले, कधी त्यातील वरवरच्या संघर्षातही मुळी घट्ट असलेल्या नात्यांची वीण उलगडून दाखवली.

साहित्य, संगीत, कला आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे बोरकरांपासून आरती प्रभूंपर्यंत, वसंतखाँपासून मन्सूरअण्णांपर्यंत अनेक 'उत्तम गुणांची मंडळी' जोडत गेलेला हा माणूस पुढच्या अनेक पिढांतील संभाव्य गुणवत्तेलाही हात देत गेला. प्रत्येक लेखकाचा एक एक फोर्टे असतो तसा त्यांचा होता, त्यात काही आश्चर्य नाही. प्रत्येक व्यक्तीच्या आकलनाचे एक वर्तुळ असते. तसेच त्यांचेही होते. पण ते वर्तुळ दुय्यम नि आमचे हे वर्तुळ श्रेष्ठ हे विधान पुराव्याशिवाय केले तर अदखलपात्र असते. केवळ त्यांचा झेंडा तपकिरी रंगाचा नि आमचा चॉकलेटी रंगाचा म्हणून आम्ही श्रेष्ठ हे विधान जितके हास्यास्पद तितकेच. कारण आधी चॉकलेटी रंग श्रेष्ठ का याची मीमांसा द्यावी लागते, त्यासाठी निकष द्यावे लागतात आणि सर्वात महत्त्वाचे मुळातच त्याला श्रेष्ठ ठरवता येईल अशा पक्षपाती निकषांना कटाक्षाने दूर ठेवावे लागते. अर्थात 'डोक्यावर पाय देऊन' वर चढण्याची इच्छा असणार्‍यांना एवढे कष्ट घ्यायचे नसतात. 'पासष्ट वर्षात देश कचर्‍यात गेला' किंवा 'पुलंनी मराठी वाचकाची अभिरुची बिघडवली.' ही विधाने बिनदिक्कतपणे करून पुढे जायचे असते.
---

परिवर्तनाचा वाटसरू (दिवाळी अंक परिचय)

दोन-अडीच वर्षांपूर्वी 'गुजरात मॉडेल' हा शब्द आज पंतप्रधान असलेल्या मोदींच्या दृष्टीने परवलीचा बनला होता. केंद्रातील सत्तेच्या दिशेने वाटचाल करत असताना, 'आम्ही नुसतेच बोलत नाही, हे पाहा करून दाखवले!' असे म्हणत गुजरातमधील खर्‍या-खोट्या प्रगतीच्या तपशिलांचा भडिमार तेव्हा भारतीय नागरिकांच्या तोंडावर केला जात होता. त्यातील तथ्य-मिथ्याबद्दल राजकारणातील दोन बाजू आणि त्यांचे पगारी तसेच बिनपगारी समर्थक यांच्यात सतत धुमश्चक्री होत होती, होते आहे. पण हे गुजरात मॉडेल म्हणजे नक्की काय, त्याचा त्या राज्यावर नक्की परिणाम काय झाला, जगण्याच्या विविध पैलूंबाबत त्याने काय बदल घडवले, परिस्थिती नि माणसे कशी आणि किती बदलली याचा साक्षेपी वेध अद्यापपर्यंत कुणी घेतलेला दिसत नाही. कदाचित हीच कमतरता भरून काढण्यासाठी सामाजिक-राजकीय विषयांना वाहिलेले एक महत्त्वाचे पाक्षिक 'परिवर्तनाचा वाटसरू' त्यांच्या दिवाळी अंकात 'बदलता गुजरात' हे सूत्र घेऊन त्या राज्याची विविधांगी वेध घेते आहे. (याच मालिकेतील आणखी काही लेख पुढील अंकातून येणार आहेत असे सांगण्यात आले आहे.) तोच त्या अंकाचा महत्त्वाचा भाग मानायला हवा.

जरी हे फीचर त्या अंकाचा गुरुत्वमध्य असले, तरी त्यात आलेले सगळे लेख काही सारख्या अथवा उत्तम दर्जाचे आहेत असे मात्र म्हणता येत नाही. उना आंदोलनातून पुढे आलेल्या जिग्नेश मेवानी या नेत्याची मुलाखत हा त्यातील सर्वांत आवर्जून वाचण्याजोगा लेख. २०१४च्या सत्तांतरानंतर देशाच्या सामाजिक, शैक्षणिक क्षेत्रात बरीच उलथापालथ होते आहे. त्यातून काही नवे तरुण नेतृत्व उभे राहताना दिसते. गोवंशहत्याबंदी कायद्याचे हत्यार हाती घेऊन धुमाकूळ घालणार्‍या स्वयंघोषित संस्कृतिरक्षकांनी जेव्हा आपल्याच समाजातील काही घटकांना लक्ष्य केले, तेव्हा त्यातून उफाळलेल्या विद्रोही प्रतिक्रियेचा चेहरा म्हणून जिग्नेश मेवानी समोर आला आहे. एका बाजूने नवे विरोधी राजकीय नेतृत्व हे सत्ताधार्‍यांइतकेच कृतीपेक्षा घोषणाप्रधान असताना जिग्नेश यांचा जो चेहरा समोर येतो आहे, तो अधिक आश्वासक दिसतो. आजच्या वास्तवाची जाण, व्यवहार्यतेचे भान आणि आजवरच्या विद्रोहाचे, इतिहासाचे नेमके आकलन असलेला नेता म्हणून जिग्नेश या मुलाखतीद्वारे समोर येतो. सतत विद्रोहाच्या पोकळ डरकाळ्या फोडणार्‍या किंवा आपल्या सत्तातुरतेला समाजाच्या उत्थानाचे अस्तर लावून हिंडणार्‍या स्वार्थी नेत्यांच्या प्रभावळीतून असा भानावर असलेला नेता जर वंचितांसमोर येत असेल तर ते स्वागतार्हच म्हणावे लागेल.

या विभागातील पहिले पान गुजरातमधे राहून तथाकथित गुजरात मॉडेलचे वास्तव अधिक जवळून पाहिलेले आणि पुरस्कारवापसी अभियानातून बदलत्या सामाजिक राजकीय परिस्थितीविरोधात प्रथम आवाज उठवणारे भाषाशास्त्रज्ञ, साहित्यिक, समीक्षक गणेश देवींना देण्यात आले असले तरी जेमतेम दोन पानांच्या त्या मजकुरातून नव्याने काही मिळाले नाही. एक सर्वसाधारण आढावा इतकेच त्याचे स्थान म्हणावे लागेल.

ईप्सिता चक्रवर्तींनी पाटीदार आंदोलनासंदर्भात घेतलेली घनश्याम शहांची मुलाखत फारच त्रोटक वाटली. त्यातील एक मुद्दा मात्र आवर्जून नोंद करण्याजोगा आणि तो म्हणजे 'सरसकट आर्थिक निकषांवर आरक्षण' किंवा 'गरिबांसाठी आरक्षण' या मुद्द्याचा त्यांनी आकडेवारीनिशी केलेला प्रतिवाद. असे आरक्षण अंतिमतः पुन्हा उच्चजातीयांनाच साहाय्यभूत ठरते आणि आरक्षणातील सामाजिक न्यायाचा मूळ हेतूच बाधित होतो हे पुरेसे स्पष्ट होते. (किंबहुना अलीकडे देशभरात उच्चजातीयांनी चालू केलेल्या आरक्षण मागणी आंदोलनाचा मूळ हेतू असे घडावे हाच आहे असे म्हणता येऊ शकते.) परंतु यात हार्दिक पटेलसारखे तरुण - अगदी नवथर म्हणावे इतके तरुण - नेतृत्व, त्यामागची संभाव्य कारणे, जुन्या नेतृत्वाने पुढे न येणे अथवा कालबाह्य होणे; कदाचित महाराष्ट्रा मराठा आंदोलनातही जुन्या नेतृत्वाने कटाक्षाने दूर राहणे याच्याशी लागणारी संभाव्य संगती इ. बाबतीत अधिक ऊहापोह व्हायला हवा होता असे वाटले.

गुजरातमधील निवडणुका; त्यांचा इतिहास; दीर्घकाळ सत्तेवर मांड ठेवून असलेल्या भाजपाचे, तसेच प्रमुख विरोधी पक्ष असलेल्या काँग्रेसचे मतपेटीमार्फत मिळालेले यशापयश या सर्वांचा आकडेवारीसह घेतलेला लेखाजोखा दर्शन देसाईंच्या लेखात सापडतो. सामाजिक घटना, राजकीय भूकंप, शह-काटशह, नैसर्गिक आपत्तींचे परिणाम अशा विविध घटकांचा मतपेटीवर झालेला परिणाम त्यांनी रोचकपणे मांडला आहे. ज्यांना बेफाट विधाने करण्यापेक्षा आकडेवारीच्या नि अर्थनिर्णयनाच्या आधारे केली जाणारी मांडणी अधिक आवडते, त्यांनी तो आवर्जून वाचावा.

Communal Violence, Forced Migration and the State: Gujarat since 2002 या संजीवनी बाडीगर-लोखंडे यांनी लिहिलेल्या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेचा काही अंश शैलेश जोशी यांनी अनुवादित केला आहे. २००२ साली झालेल्या धार्मिक दंगलींनंतरच्या जगाचा मागोवा घेणारे हे पुस्तक नक्कीच एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे याची चुणूक त्या प्रस्तावनेच्या या भागातून पुरेपूर मिळते आहे. तात्कालिक कारणाचा दोष नक्की कुणाचा हा प्रश्न वादग्रस्त असला, तरी नंतरच्या परिणामांबाबत तेवढी संदिग्धता मुळीच नाही. सदर घटनेतून मुस्लिम समुदायाचे झालेले घेट्टोकरण आणि त्यानंतर सामाजिक राजकीय बदलांतून झालेले औद्योगिक फेरबदल इत्यादिंचा साक्षेपी आढावा प्रस्तावनेच्या या भागातून पुरेसा स्पष्टपणे मांडला गेला आहे.

या अतिशय महत्त्वाच्या लेखाचा एक मोठा दोष म्हणजे अत्यंत विद्वज्जड भाषा. मी काही लिहितो, तेव्हा 'प्राज्ञ मराठी लिहितोस. जरा सर्वसामान्यांना समजेल अशा भाषेत लिहीत जा.' असा सल्ला मला अनेकदा मिळतो. माझ्यासारख्या आरोपीलाही ही भाषा अनावश्यक जड आणि नि केवळ त्या कारणानेच वाचकाला लेखापासून दूर ठेवू शकेल अशी वाटते यावरून काय ती कल्पना यावी. एखाद्या अभ्यासपूर्ण पुस्तकाची भाषा नि लेखाची भाषा यात फरक असायला हवा. उदाहरणच द्यायचे तर 'अंतःस्थ/बहिर्गत द्विविभाजन', 'प्रतिमानक विकास', 'बृहद्-सिद्धांत', 'अनुभविक दाखले' असे शब्द खडयासारखे त्रास देतात. मूळ लेखन जरी अभ्यासपूर्ण असले, तरी लेखस्वरूपात त्याचा अनुवाद करताना त्याचे भान ठेवून सोपे प्रतिशब्द निवडण्याची, ते नाही जमले तर मूळ इंग्रजी शब्दही सोबत देण्याची काळजी घ्यायला हवी होती.

भाषेच्या राजकारणासाठी केलेल्या वापरावरचा नरेंद्र पंजवानींचा लेख ठाकठीक. एखादा अपवाद वगळला, तर त्यावर आवर्जून लिहावे असे फार नाही.

या शिवाय गुजरातच्या चित्रपटसृष्टीबद्दल, बुधन नाट्यचळवळीबद्दलचे लेखही यात समाविष्ट केले आहेत. याशिवाय 'हे पुस्तक तुम्हांला का लिहावंसं वाटलं?' या सुमार प्रश्नाने सुरुवात झालेली, अपेक्षेप्रमाणे उरलेल्या मजकुरातही फारशी उंची गाठण्याचा प्रयत्न न केलेली, 'The Political Biography of An Earthquake' या पुस्तकाचे लेखक एडवर्ड सिम्प्सन यांची आतिश पटेल यांनी घेतलेली मुलाखत केवळ सामान्यच नव्हे; तर न वाचली तरी चालेल अशी.

या अंकाचा सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण भाग आहे ती अंकात सर्वांत प्रथम छापलेली आयन रँड या लेखिकेची 'अँथम' ही लघुकादंबरी - तिचा नितीन साळुंखे यांनी केलेला भावानुवाद. काही वैयक्तिक अनुभवांमुळे कट्टर कम्युनिस्टविरोधक असलेली आयन रँड साहित्यिकांना ठाऊक आहे; ती तिच्या 'फाउंटनहेड', 'अ‍ॅटलाश श्रग्ड', 'वी द लिविंग' या दीर्घकादंबर्‍यांमुळे. टोकाची व्यक्तिस्वातंत्र्यवादी असलेली आणि 'कॅपिटॅलिजम, द अननोन आयडियल' आणि 'कम्युनिजममधे दोष नाहीत, कम्युनिजम हाच दोष आहे' असे म्हणणारी ही लेखिका प्रामुख्याने तिच्या कम्युनिजम नि कम्युनिस्ट यांना असलेल्या विरोधामुळेच अमेरिकेत अनेकांच्या गळ्यातील ताईत बनली आहे. पण त्यापलीकडे तत्त्वविचारावर आधारित लेखन करणारी आणि 'ऑब्जेक्टिविजम' या नव्या विचारव्यूहाचा पाया घालणारी ही लेखिका एकोणिसाव्या शतकातील एक महत्त्वाची लेखिका मानली जाते.

जॉर्ज ऑर्वेलने सर्वंकश एकाधिकारशाहीच्या विरोधात लिहिलेली 'अ‍ॅनिमल फार्म' ही कादंबरी त्या वेळी सोविएत युनिअनच्या प्रयोगामुळे भरात असलेल्या कम्युनिस्टांच्या विरोधातील मानली गेली; त्याच्या नेमके उलट रँडच्या 'अँथम'बद्दल घडते आहे. मुळात तथाकथित एकांगी कम्युनिस्ट मॉडेल समोर ठेवून तिने लिहिलेली ही टीका, तिच्याही नकळत धर्मसंस्थेवरची टीका म्हणूनही समोर आली आहे. याला कारण त्यात तिच्या कम्युनिस्टविरोधापेक्षाही तिचा व्यक्तिस्वातंत्र्याचा आग्रह अधिक ठळक आहे. आणि साहजिकच स्वहितासाठी समाजाचे एकसाचीकरण करू इच्छिणार्‍या कोणत्याही व्यवस्थेला असा आग्रह बाधक ठरत असतो. धर्मसंस्था ही अशा प्रकारची, आजही अस्तित्वात असलेली सर्वात जुनी व्यवस्था आहे. जगण्याचा योग्य मार्ग एकच आहे, तो आम्हांलाच सापडला आहे आणि तुमचे उत्थान केवळ ही वस्तुस्थिती स्वीकारण्यानेच होणार आहे असे मानणारे या धर्मसंस्थेचे हस्तक जेव्हा प्रबळ होतात; तेव्हा व्यक्तिस्वातंत्र्याचा होत जाणारा संकोच, त्यातून मावळत जाणार्‍या नवनिर्मितीच्या शक्यता, सर्जनशीलतेपेक्षा आज्ञाधारकतेला आलेले महत्त्व, गुणवत्तेपेक्षा संख्याबलामुळे वा जन्मबलामुळे अधिकारी होऊन बसलेले खुजे लोक, त्यातून अधःपाताकडे जाणारा समाज आणि त्याविरोधात ताठ उभे राहण्याचा एका व्यक्तीने केलेला प्रयत्न, त्यासाठी परागंदा होण्याचा पत्करलेला पर्याय... या मार्गाने जाताना ही कादंबरी अशा वास्तवाचे अनेक पैलू उलगडून दाखवत जाते. किंबहुना कादंबरीच्या कथनापेक्षाही इंग्रजीत ज्याला 'एक्स्ट्रपोलेशन' म्हणतात - किंवा ढोबळपणे मराठीत आपण ज्याला 'रेघ लांबवून घेतलेला वेध' असे म्हणू शकतो - तसा हा वेधच अधिक लक्षणीय. तो तिचा 'यूएसपी' म्हणायला हवा. एरवी कादंबरीचा शेवट फडके-खांडेकर पठडीतला, रँड यांच्या दृष्टीकोनाला अजिबात न शोभणारा.

-oOo-

सदर परिचय 'रेषेवरची अक्षरे' या ऑनलाईन अंकाच्या 'अंकनामा' या दिवाळी अंक परिचय सदरासाठी लिहिलेला आहे. (http://www.reshakshare.com/2016/11/blog-post_7.html)

आभारः मेघना भुस्कुटे आणि 'रेषेवरची अक्षरे' टीम

'विकसित' देशातील वाघ

नव्या बातम्या 'विकसनशील' नव्हे विकसित भारतातल्या...

१. वाघांच्या एकादशीच्या उपासासाठी साबुदाणा आणि शेंगदाणे यांच्यासाठी टेंडर मागवण्यात येत आहे. विहित नमुन्यात अर्ज पाठवावेत. 

२. करवा चौथच्या वेळी चाळण्या उपलब्ध करून न दिल्याबद्दल समस्त वाघिणींनी एक दिवसाचे लाक्षणिक उपोषण केले आणि सायंकाळी पंचगव्य सेवनाने सोडले.

३. कालच्या काकडीच्या कोशिंबीरीत खडे होते म्हणून वाघांनी जेवण आणून देणार्‍या मदतनीसाला चारही बाजूंनी घेरुन कोपर्‍यात घेतले आणि..... दहा उठाबशा काढायला लावूनच सोडले.

४. आठवड्याचा मेन्यू ठरवण्याचा लोकशाही हक्क वाघांना मिळाल्यापासून त्यांच्यात रोज भांडणे होताना दिसू लागली आहेत. काल तांदळाची भाकरी की ज्वारीची यावर दोन गटांत तुंबळ हाणामारी झाली. वाद नको म्हणून मीटिंगच्या अध्यक्षस्थानी असलेल्या वाघाने आपल्या अधिकारात बाजरीची भाकरी असा निर्णय दिल्यावर दोन्ही गटांनी एकत्र होत त्याला बडवून काढले. एका देशीवादी वाघाने 'जाऊ द्या, भांडू नका. नाचणीची भाकर पौष्टिक असते. तीच घ्या' अशी समन्वयवादी (शब्द समन्वयवादी' असा आहे, समाजवादी नव्हे, नीट वाचणे!) भूमिका घेताच 'अध्यक्ष वाघाच्या विरोधात सतत भूमिका घेणे सोडा' असे म्हणत अध्यक्षासकट सारे उरलेले वाघ त्याच्या अंगावर धावून गेले आणि 'याला सिंहांच्या पिंजर्‍यातच सोडले पाहिजे' असा आग्रह धरू लागले.

५. सिंहांनी तुरडाळीच्या आमटीसाठी हट्ट धरला म्हणून तिथल्या केटररने त्यांना 'डाळ ठेवलीये तुझ्या बापाने, गुमान ताकाबरोबर भात खा.' असा दम दिला.

६. हे निलाजरे वाघ बेशरमपणे झाडपाल्याची भाजी ऊर्फ पालेभाजी खातात, याने आमच्या धार्मिक भावना दुखावतात असा आरोप सिंहानी करायला सुरुवात केली. हे पालेभाजी खाणे रात्री गुपचुप होत असल्याने सिंहांनी आळीपाळीने रात्रीचा पहारा सुरु केला.

७. वाघ आणि सिंहाच्या शाकाहारी असण्याने आमची संख्या अमर्याद वाढते, त्यामुळे पिंजर्‍यात खूप गर्दी होते या साठी आम्हाला 'इच्छामरणा'चा कायदा लागू करा या मागणीसाठी काळवीटांच्या पदच्युत नेत्याने आमरण उपोषण सुरू केले आहे. तर यापेक्षा कळपाच्या नेत्याची नसबंदी करा या मागणीसाठी काळवीट माद्यांनी मोर्चा उघडला आहे. ('हा उंडगा फुकटचा गिळतोय आणि xxxx' एक पुनरुत्पादन-बाद ज्येष्ठ नागरिक पदास पोहोचलेली मादी म्हणाली.)

८. पिंजर्‍यातल्या वाघांना पाहण्यासाठी रोज गर्दी करणार्‍या गायी, म्हशी आणि त्यांचे पाडे-रेडे यांच्या गर्दीमुळे आपली दुपारची झोप मोडत असल्याने दुपारी १ ते ४ या वेळात प्राणिसंग्रहालय बंद ठेवावे, अगदी गोवंशीयांनाही प्रवेश देऊ नये अशी मागणी महाराष्ट्रातील पुणे नावाच्या गावाहून नुकतीच बदली होऊन आलेल्या बिबट्याने प्राणिसंग्रहालयाच्या प्रशासनाकडे केली आहे.

९. 'सेल्फी विद लायन' ही नवी क्रेज गोवंशीयांमधे भलतीच लोकप्रिय झालेली असून त्यासाठी अतिरिक्त बोनस म्हणून दर रविवारी भगर/वरई आणि शेंगदाण्याची आमटी असा जादाचा मेन्यू द्यावा अशी मागणी 'मार्जारकुल सेने'च्या अध्यक्षांनी केली आहे.

१०. टोमॅटोचा लाल रंग पाहून रक्ताची, शिकारीची आणि कम्युनिस्टांची आठवण होत असल्याने जेवणातून तो बाद करावा अशी मागणी गुजरातमधून आलेल्या सिंहानी केली आहे. त्यावर पंजाबी डिशेसचे फॅन असलेल्या वाघांनी याला आक्षेप घेत 'त्यापेक्षा या हलकटांच्या जेवणातून ते उंधियु वगैरे बाद करा आधी, लेकाचे त्यांच्या पिंजर्‍यात बसून आचवतात तर त्या वासाने इथे आम्हाला गुदमरायला होते' अशी मागणी केली आहे.

- आमच्या वार्ताहराकडून.

(जुनी विकसनशील भारतातील बातमी: मध्यप्रदेशात वाघांसाठी बीफ' खरेदी करण्याचे टेंडर हिंदुत्ववादी संघटनांच्या विरोधामुळे रद्द)

काय कराल (कविता)-नारायण कुळकर्णी कवठेकर

गेल्या पासष्ट वर्षात काय झाले हे म्हणणारे आणि गेल्या पिढीच्या साहित्यात 'ते हे नाही' म्हणणारे नवकवी, साहित्यिक, नवरसिक यांच्या गुणात्मकदृष्ट्या फारसा फरक नसतो. हे म्हणताना त्या विधानाची पार्श्वभूमी म्हणून असते त्यांचे अज्ञान, जाणीवेचा अभाव किंवा बेपर्वा, हेतुतः अपलाप करण्याची स्वार्थी किंवा 'आम्हीच काय ते कर्ते', 'आम्हालाच काय ते सारे समजते'. 'आम्हीच काय ते दिवे लावू शकतो' ही आढ्यतेखोर वृत्ती. डोळे झाकून बसल्याने प्रकाश नाहीसा होत नाही पण आपल्यासारख्याच अनेकांना 'डोळे झाकून बसले की प्रकाश नाहीसा होतो' हे पटवून देण्याचे कौशल्य अंगी असेल तर बहुमताच्या आधारे 'प्रकाश नाहीसा झाला आहे' हा ठराव मात्र पास करून घेता येतो. यात अडचण ही की प्रकाशाप्रती असूया म्हणून एकदा हे केले की आपणच त्या धारणेचे गुलाम होतो नि कायम डोळे बंद करून चाचपडत बसणे नशीबी येते.

---
-: काय कराल :-

मी पत्र लिहून कळवीन तुम्हाला
माझी, सोबत्यांची, या मातीची दुर्दशा
किंवा कविता लिहून
उपमा, रूपक, प्रतिमा, यमक यांनी सुदृढ अशा
- पण तुम्ही स्वतः निरक्षर असल्याचे
प्रमाणपत्र सादर कराल.

मी बोलीन व्यासपीठावरून
एकेक शब्द कडू कारल्यात घोळून
मी गाईन आवेगी गाणी
आवाजात लोकमानसात उसळणारा
तप्त लाव्हा मिसळून
-पण तुम्ही चांदीच्या कानकोर्ण्याने
कानातला मळ काढण्यासाठी वेळ मागाल.

मी उभा राहीन तुमच्यासमोर नागडा
जिवंत दाखल्यासमान
दोन्ही हातांत धरून
रक्ताळलेला वर्तमान
- पण तुम्ही मोतीबिंदूच्या ऑपरेशनसाठी
दवाखान्यात भरती व्हाल.

मग मी ओरबाडीन तुमची शुभ्र वस्त्रे
अन् माझ्या नखांनी काढीन तुमच्या
शरीरावर आमच्या यातनांचा नकाशा
- तेव्हा तुम्ही काय कराल?
स्वतःला संवेदनाशून्य घोषित कराल?
सांगा
सांगा
काय कराल?

- नारायण कुळकर्णी कवठेकर (३०.०८.८४)

आपला देश महान आहे.

१. 'कट्यार...' गाजू लागला की त्याच्याशी संबंधित नसलेला कुणीतरी 'हे फक्त ब्राह्मणानेच करावे, इतरांचे ते काम नोहे' असे म्हणतो आणि अचानक तो चित्रपट ब्राह्मणी ठरून जातो. ब्राह्मण 'मस्ट वॉच हं' चे मेसेज एकमेकाला फॉरवर्ड करू लागतात, तर ब्राह्मण आणि ब्राह्मण्यविरोधक त्याच्यावर आगपाखड करू लागतात. 'अरे हा केवळ चित्रपट आहे, त्यात जातीचे काय?' म्हणणार्‍याला 'तुम्हाला काय कळणार शतकाशतकांच्या शोषणाचे दु:ख' म्हणून कानाखाली वाजवली जाते. (गाल चोळताना कट्यार आणि शतकाशतकांच्या शोषणाचा नक्की संबंध काय यावर तो विचार करून थकतो.)

२. सैराट गाजू लागला की फँड्री पाठोपाठ दुसरा यशस्वी चित्रपट देणार्‍या या दिग्दर्शकाचे त्याच्या कौशल्याचे कौतुक सुरू होते. आता त्याला दलित आयकॉन बनवणारे मेसेजेस नि पोस्टसचा पूर येतो. फेसबुक आणि वॉट्सअ‍ॅप वर तथाकथित उच्चवर्णीय जातींना, त्या जातीच्या कलाकारांना हिणवणार्‍या पोस्ट दिसू लागतात. पुन्हा पोलरायजेशन होऊन सैराट हा मराठा समाजाची बदनामी करणारा चित्रपट आहे म्हणून गदारोळ होतो, समाजात उभी फूट पडते. नागराज हा सार्‍या समाजाचा आयकॉन होऊ शकत होता तो एकाच समाजाच्या वर्तुळात बंदिस्त होतो.

३. भारतीय सैन्य पाकिस्तानवर स्ट्रॅटेजिक स्ट्राईक्स करते नि उरीच्या हल्ल्यासारखे पुन्हा होऊ नयेत म्हणून प्रि-एम्टिव स्ट्राईक्स घेते. लगेच या निमित्ताने आपापल्या वैचारिक विरोधकांना हिणवण्याचे सत्र सुरू होते. थोडक्यात पुन्हा एकवार पार्ट्या पाडून कम्पल्सरी तू विरुद्ध मी चे खेळ सुरू होतात. आर्मीच्या जिवावर पूर्वी अंगाशी आलेला साहसवाद नि तेव्हा आपली जिरवणारे विरोधक यांचा हिशोब चुकता करणे सुरू होते.

मुळात 'आता हे कुठे आहेत', किंवा 'आता हे चूप बसतील' किंवा 'बसले आहेत' असे एकतर्फी जाहीर करताना आपण अशा नक्की किती लोकांना ओळखतो याचा विचार ही मंडळी करतात का? बरं यात एखाद्याला पलिकडे ढकलून देऊन 'हे यश तुमचे नाही.' किंवा 'हे श्रेय तुमचे नाही' हे बजावण्यातून नक्की काय साधतो... तर साधतो हे की बूड न हलवता, काडीचे कष्ट न करता कट्यारच्या, नागराज मंजुळेंच्या, भारतीय लष्कराच्या यशाचे श्रेय आपण आपल्या पदरात बांधून घेऊ इच्छितो. त्यांच्यासाठी वाढलेल्या पंगतीत आपली ताटली घेऊन फुकटचे दोन घास गिळू इच्छितो इतकेच. एरवी कट्यारच्या निर्मितीत, नागराज मंजुळेंच्या यशात किंवा भारतीय लष्कराच्या वाटचालीत, उभारणीत आपला काडीचा वाटा नसतो. पण जिथे ऐतिहासिक व्यक्तींच्या यशावर दावे करत भांडतो आपण तिथे वर्तमानातल्या हाडामांसाच्या व्यक्तींचे काय.

पाहता पाहता सुज्ञ वाटणारी, ज्यांच्याकडून काही सकारात्मक घडेल असे वाटणारी अनेक मित्रमंडळी एक एक करून उन्मादी झालेली पाहिली. एकाचा उतरत नाही तो दुसरा अंतराळी जातो. देश महान होतो तो त्यातील माणसांमुळे. देश म्हणजे काही जमिनीचा तुकडा नव्हे, देश म्हणते त्यातील समाज. तो समाज सदैव लहान लहान तुकड्यात विभागला जात असताना आणि छ्पे वा उघडपणे त्यात सामील होत लहान लहान वर्तुळात सुरक्षितता शोधणारे आणि त्यासाठी आवर्जून काही शत्रू निर्माण करत आपला गट राखणारे असताना हा देश महान आहे किंवा भविष्यात महान होण्याचीही काही शक्यता आहे यावर माझा काडीचाही विश्वास नाही. सतत एकमेकांवर आरोप केल्याशिवाय ज्यांचे कर्तृत्व सिद्ध होत नाही ते कर्तृत्वशून्यच असतात हे समजून चालायचे असते. अशा माणसांकडून देश महान होण्याचे तर सोडाच, आहे असा राखणेही अवघड असते.

सध्याच्या परिस्थितीत मला तरी हा देश विखंडित होत जाताना दिसतो आहे. मी तुझी एक चूक, एक दोष दाखवला की दबा धरून बसायचे नि तुझी चूक, दोष दाखवून स्वतःला धन्य मानायचे या वृत्तीने जगणारे लोक काहीही निर्माण करू शकत नाहीत. विषवृक्षाच्या रुजवलेल्या मुळ्यांतून एवढा मोठा वृक्ष उभा राहिलाय की आता तो छाटणे कुणाच्याच हाती राहिलेले नाही. आपण फक्त तो रुजवला कोणी यावर जगाच्या अंतापर्यंत वाद घालत बसू. मला हे करायचे नाही. हा समाज अंतर्बाह्य किडला आहे असे माझे स्पष्ट मत झाले आहे आणि त्याबाबत मी काही बोलू अथवा करू शकेन याची मला कणमात्र शक्यता वाटत नाही.

मी अजून जहाज सोडलेले नाही! - बाबा आमटे

कालचा दिवस म्हणजे पर्वणी. बाबा आमटेंचे लेखन आणि अभिवाचक म्हणून चंद्रकांत काळे आणि सचिन खेडेकर हे अभिवाचन गुरु, आमचे आदर्श, एकाच व्यासपीठावर. म्हणजे हल्लीच्या भाषेत काय म्हणतात तसा डब्बल धमाका. ऐंशी मिनिटांचा कार्यक्रम संपला तेव्हा असं वाटलं 'असा कसा अर्ध्या तासात उरकला यांनी', पण घड्याळ योग्य वेळ दाखवत होते.

एका गोष्टीची गंमत वाटली. ती म्हणजे प्रेक्षकांची उपस्थिती. जेमतेम चाळीस-पन्नास प्रेक्षक. निर्माती असलेल्या सोनाली कुलकर्णीला इवेंट मॅनेजमेंट शिकवायला हवे. आमचे साहित्यिकही गर्दी जमवायला अमिताभ सारखे, अमीर खानसारखे 'विशेष आकर्षण' घेऊन येतात, दहीहंडीच्या कार्यक्रमाचे खास आकर्षण 'सनी लिओन' असते तेव्हा लाखभराचा समुदाय उपस्थित होतो.... हे आपले उगाचच हो, आमचे आपले नेहमीसारखे. पण बाबांच्या कविता ऐकायला पन्नास माणसे जमतात हेच खरंतर खूप आहे म्हणतो मी. अजून त्यांचे नाव लोकांना ठाऊक आहे हे काय कमी आहे. असो.

#करुणोपनिषदे #चंद्रकांत_काळे #सचिन्_खेडेकर

जाता जाता बाबांच्या 'मी अजून जहाज सोडलेले नाही!' मधला काही भाग...आजच्या काळाला बराचसा सुसंगत असा!
---
मी: सामाजिक कार्यकर्ता ज्याला म्हणतात
तो एक माणूस!
पेटत्या मांसखंडांच्या प्रकाशात
रस्ता धुंडित नवे समाजकार्य जन्माला येईल
या एकाच उमेदीने मी
या अघोरी निर्णयाप्रत येऊन पोचलो होतो.

निर्णय घेणार्‍या केंद्रांची बेसुमार वाढ
हा लोकशाहीचा शाप आहे
सामान्य माणसाला तो थोडे स्वातंत्र्य
आणि पुष्कळसा गोंधळ देत असतो
शाश्वत मूल्यांनाही तो बाजारपेठेत आणतो
आत्मार्पणालाही दुकाने उघडायला लावतो
प्रत्येकाची ताकद ही गर्दी खेचणार्‍या
आवाजावर ठरत असते.

प्रतिभेला जाहिरातीवर खर्ची पडावे लागते
आणि गुणांना सौदेबाजीतही तरबेज असावे लागते.
विद्यापीठ चालवण्याची व्यवस्था
बंडखोर विद्यार्थी आपल्या हातात घेतात
पण त्यांना वेळापत्रकदेखील करता येत नाही!
स्वातंत्र्यदेवतेच्या राज्यात
बंदुका सिगारेटच्या पाकिटाएवढ्या सवंग होतात
आणि न्याय विकृतीच्या हातातही सहज येतो
आणि तो कोणत्याही देदिप्यमान बिंदूवर
माथेफिरूच्या निरागसपणाने डागला जाऊ शकतो
आणि ही गर्दी म्हणजे बहुमत
हे तरी खरे आहे का?
सडकेवरची बेफाम क्रान्ती
आणि मतपेट्यांतून बाहेर पडणारा मूक निर्णय
या ही दरी व तो कडा
एवढी तफावत असू शकते
हे नुकतेच मी वर्तमानपत्रातून वाचले आहे.

जेव्हा संकल्प रूप घेतील
आणि उद्याला आकार येईल
तेव्हा कदाचित त्यांना कळेल
की त्यांचे शत्रू वेगळे होते
हातापायांवर खिळे ठोकून घेताना
दु:ख होतेच होते
पण हेच खिळे कडा चढताना
पाय रोवण्याच्या कामी पडत असतात.

'समाजकार्या'ची ही आंबट कैरी
खाताखाता दात आंबून गेले आहेत
तरी ती सोडवत नाही
राजकीय पाणबुडे कोणत्या क्षणी
जहाजाला सुरुंग लावतील याचा नेम नाही
पण बुडण्याची खात्री वाटू लागली
तरी माझे हे जहाज मी सोडणार नाही
कारण त्यावर माझी सगळ्यात जास्त प्रीती आहे
बुडत्या जहाजाच्या कर्णधारालाही ओढ असते घराची
पण प्रसंग येतो तेव्हा घर बाजूला पडते.

जहाजाबरोबर स्वतःला बुडवून घेणारे कर्णधार जेथे असतात
तेथेच बुडता देश वाचवणार्‍या नाविकांच्या पिढ्या जन्म घेतात.

वाट पाहणार्‍या किनार्‍यांना
आणि लाटांच्या उग्र कल्लोळाला कळू द्या
मी अजून जहाज सोडलेले नाही!

- बाबा आमटे

तो कलकलाट होता...

काही काळापूर्वी मराठी संस्थळांवर असताना मी आपले लेखन दर्जेदार असल्याचे कसे ठसवावे यावर एक लेख लिहिला होता. (जिथे लिहिला त्या संस्थळाबरोबरच तो शहीद झाला, असो.) त्यात एक मुख्य धागा होता तो असा की अनेक ठिकाणी आपणच वेगवेगळ्या अवतारांनी असावे नि इथले तिथे, तिथले आणखी कुठे असे रेफरेन्सेस देत ते लेखन अनेक ठिकाणी रेफर झाल्याचे, एक प्रकारे मान्य झाल्याचे ठसवावे असा होता. निवडणुकांच्या काळात नीती सेन्ट्रल आणि त्यासारख्या अनेक वेबसाईट अचानक निर्माण झाल्या नि परस्परांच्या हवाल्याने बातम्या पसरवू लागल्या. नीती... च्या अवतारसमाप्तीनंतर स्क्रोलने लिहिलेल्या लेखात यांची एक लहानशी यादीच दिली होती.

खोटे अनेक तोंडांनी वदवून खर्‍याचा आभास निर्माण करणे हा आता भारतात प्रस्थापित होऊन बसलेला प्रकार आहे. आज याचे आणखी एक उदाहरण दिसते आहे. पीओके मधे घुसून वीस अतिरेकी ठार मारून ऊरी'चा बदला घेतला अशा बातम्या अनेक पोर्टल्सवर दिसू लागल्या आहेत. आश्चर्य म्हणजे अजूनतरी एकाही मेनस्ट्रीम वृत्तपत्रसमूहाने वा चॅनेलने याची दखल घेतली नसली तरी आपल्याच गटातल्या दुय्यम चॅनेलच्या पोर्टलवर ही बातमी टाकून कितपत खपते आहे याची चाचपणी चालू झाली आहे. प्रथम ही बातमी क्विंट्वर दिसली, मग कोब्रापोस्ट (हो तोच तो तरुण तेजपाल यांच्या अटकेनंतर 'रंग' बदललेला) वर. नुकतीच क्विंटचा हवाला देऊ ही बातमी एबीपीमाझा च्या वेबसाईटवर दिसू लागली आहे. कदाचित आता ती त्या चॅनेलवर येईल. फारसा गदारोळ झाला नाही तर त्यांच्या हिंदी चॅनेलकडे सरकेल असा अंदाज आहे. (हा कालपर्यंतचा अपडेट. आज हीच बातमी क्विंटच्याच हवाल्याने दिव्य मराठी'ने नकाशा बिकाशा काढून दाखवत अधिक ऑथेंटिक करण्याचा प्रयत्न केला आहे. राजकारण्यांचा अजेंडा राबवणारी फ्रस्ट्रेटेड इंडियन इतकेच नव्हे तर डिफेन्सन्यूज्.इन या नावाने जणू लष्कराची अधिकृत साईट असल्याचा आभास निर्माण करण्यार्‍या साईटनेही ही बातमी अहमहमिकेने दिली. चॅनेल्स बघणे मी बंद केल्याने तिकडे किती हुदाळ्या मारल्यात माहीत नाही.)

देशाच्या संरक्षण मंत्रालयाने अथवा कोणत्याही अधिकार असलेल्या व्यक्तीने याबाबत माहीती न देताही अशा तर्‍हेची बातमी दिली जात आहे. अर्थात संघटनांच्या कुजबूज ब्रिगेडकडे 'आमच्या आतल्या गोटातल्या बातमीनुसार' हे विनोदी कारण कायम हत्यार म्हणून असतेच. ऑफिशल बातमी नंतर दिली जाईल अशी मखलाशीही केली जाऊ शकते. द डॉन या पाकिस्तानच्या वृत्तपत्राने ही बातमी कशी दिली नाही?' या प्रश्नाला 'आपली हार ते कशी काय जाहीर करतील?' असे साडेअठ्ठावीस इंच फुलवलेल्या छातीने उत्तर दिले जाईल... सगळं कसं प्रिडिक्टेबल होऊ लागले आहे. लाज, लज्जा शरम सगळे गुंडाळून खोटारडेपणा चालू आहे. असंच चालू राहिलं तर या देशात काही दिवसांत केवळ 'तुमचं खोटं विरूद्ध आमचं खोटं' इतकंच शिल्लक राहील की काय अशी भीती वाटू लागली आहे. खरं काय हे कधीच कुणाला समजू शकणार नाही. जो तो आपल्या सोयीच्या खोट्यालाच खरे मानून चालू लागेल असे दिसते. थोडक्यात भक्तांचा डीएनए सर्वत्र पसरलेला दिसेल अशी शक्यता आहे. ही बातमी जर खोटी असेल तर या तीन वेबसाईट्सवर 'सार्वजनिक शांततेचा भंग होईल असे वर्तन केल्याचा' ठपका ठेवून खटला भरणार की 'मन की बात' पसरवल्याबद्दल पद्मविभूषणची खिरापत वाटणार हे कोण सांगू शकेल? ट्विट करून विचारू का?

खोटे बोलण्यात काही लाज वाटून घेऊ नये असा संदेश थेट शीर्षस्थ व्यक्तींकडून दिला जात असल्याने जनतेने आणि त्यातही सनसनाटीपणावरच पोट भरता येते असे समजणार्‍या काही माध्यमांनी कमरेचे सोडून डोक्याला गुंडाळावे यात नवल नाही. अशा खोट्या बातम्या युद्धज्वर वाढवण्यास कारणीभूत होतात. एकदा हे पचते असे दिसले की जी प्रथितयश माध्यमे आहेत नि ज्यांनी अजून ही बातमी दिली नाही त्यांनाही 'स्पर्धेत टिकण्यासाठी' हे करावे लागणार आहे. त्यांची न्यूज पोर्टल्स पाहिली तर तिथे हेल्थ, लाईफस्टाईल आणि रोमान्स या तीन वेगवेगळ्या स्तंभशीर्षकाखाली जे सॉफ्ट पॉर्न निलाजरेपणे छापले जाते त्यावरून हे सहज लक्षात येईल (पॉर्नमधे काय वाईट म्हणत येणार्‍यांना समुद्रात फेकून देण्यात येईल.) दुसरा धोका दस्तऐवजीकरणाचा. आज इंटरनेट्च्या जमान्यात दहा ठिकाणी ही बातमी रेजिस्टर झाली आहे. भविष्यातले 'खरा इतिहास' शोधणारे गल्लीबोळातले गुगलपंडित इतिहाससंशोधक इतक्या ठिकाणी बातमी दिसते म्हणून त्याचा अजाणता वा हेतुतः वापर करून आपले इतिहासाला आपल्या सोयीने वळवण्याचे आपले काम 'समरसतेने' करत राहतील.

दोन महत्त्वाचे मुद्दे, पुराव्याशिवाय अशा बातम्या देणार्‍यांवर कायदेशीर कारवाई करता येत नाही का? दुसरे, तुम्ही आम्ही 'शाहीद कपूरच्या मुलीचे नाव काय ठेवले किंवा करीना कपूरला कुठले डोहाळे लागले' अशा बातम्या चवीने वाचण्याइतके खुजे नि विचाराने किडके आहोत तोवर माध्यमे हा प्रकार करत राहणारच आहे. या विशिष्ट केसमधे बातमी सध्याच्या सत्ताधार्‍यांच्या सोयीची असल्याने त्याकडे - अनेकदा केला तसा - काणाडोळा केला जाईल हे उघड आहे. आपल्या देशतील समाजाची ओळख दिवसेंदिवस 'मला सोयीचे असत्य त्याला सत्य म्हणून मान्यता देणार्‍यांचा' अशी होते आहे, जात धर्मांवरच्या मारामार्‍या नि विच-हंटिंग तर नेहमीचेच. दक्षिण पूर्व पुण्यातील, एकाच जमातीच्या चार टाळक्यांना एकत्र करून एक राजकीय पक्ष काढून स्वतःला 'राष्ट्रीय अध्यक्ष' वगैरे बिरुदे मिरवत फ्लेक्स लावणारा कुणी बाबा, त्याच्या फ्लेक्सवर झळकायला मिळाले म्हणून कृतकत्य होणारी नि त्याबद्दल आयुष्यात दादांसाठी कायप्पन म्हणत सतरंज्या उचलत धन्यता मानणारी मठ्ठ पोरटी, टीकेला उत्तर देण्यासाठी 'त्यांना सांगा की' आणि 'तेव्हा का नाही' हे दोन रामबाण हाती घेतलेले सारे निर्बुद्ध लोक गल्लीबोळात बार्गेनिंग पॉवर जमा करत आपला चार सेंटीमीटर स्वार्थ साधून घेताहेत नि वर राष्ट्रप्रेमाच्या पिचक्या डरकाळ्या फोडताहेत.

परक्या देशांकडे सतत 'एफडीआय वाढा वं माय' म्हणत हात पसरणारा, शेजार्‍याशी कचरा टाकण्यावरून भांडत बसणार्‍या माणसांचा हा देश महासत्ता होईल असे समजणारे निर्बुद्ध, मूर्ख आहेत नि आळशीही. त्या रम्य भूतकाळाच्या स्वप्नात नि रंगीत भविष्यकाळाच्या दिवास्वप्नात वर्तमानात त्यांना विचारहीन, सुखवस्तू जगायचे आहे. संस्कृतीच्या बाता मारणारा हा देश १००% टक्के स्वार्थी आणि इहवादी आहे. कोण्या देवाच्या टाळक्यावर चार फुले वाहिल्यामुळे किंवा त्याच्या नावे सार्‍या समाजाला वेठीस धरणारे उत्सव साजरे करण्याने प्रगती होईल असे समजणारा बिनडोक समाज कधीच प्रगती करू शकत नसतो. आणि हे सांगणारे देशद्रोही असतात. जिथे अभ्यास करायचा तिथे विचार न करता रट्टे मारून पदव्या पदरी पाडून घेताना - आता तर विकतही सहज मिळतात - सोशल मीडियात मात्र अमक्याला 'घ्यायचाच' असे ठरवून त्याच्या पोस्ट, लेखनातून कीस पाडून गैरअर्थ काढून वाद घालणारे शूर मावळे फेसबुकवर असताना या देशाला वेगळ्या सैन्याची गरज काय? सोबतीला नुसत्या फोटोशॉपवर समाजसेवा नि बातम्या पसरवण्यावरच ज्यांचे कर्तृत्व सिद्ध होते करणारे असे सत्ताधारी झाल्याने आनंदीआनंद झाला आहे.

या देशातील माझ्यासकट सगळ्या निर्बुद्धांचा विजय असो.

बातमी: Army Denies 'Cross-border Surprise raid'.

होडी

मूळच्या तीन धार्मिकांच्याक कथेला फेसबुक मित्र अरविंद विनायक परांजपे यांनी चौथ्या माणसाची - एका अधार्मिकाची - जोड दिली होती. धर्मग्रंथांची पाने फाडून तो होडी तीराला लावतो इथवरचा भाग त्यांचा.  तो धागा पकडून केलेला हा विस्तार. पटतोय का बघा.

--- 

चार मित्र होडीने जात असतात. एक ख्रिस्ती, एक मुस्लिम, एक हिंदू, आणि एक निधर्मी. पहिले तिघेही आपापल्या धर्माचे ग्रंथ हाती घेऊन बसलेले असतात. अशा खुल्या सागरात काही विपरीत घडले तर आपलाच देव सर्वांचे रक्षण करू शकतो असा दावा करत ते परस्परांशी वाद घालत असतात. निधर्मी माणूस मात्र शांतपणे मोबाईलवर पेशन्स खेळत बसलेला असतो. इतक्यात सोसाट्याचा वारा सुटतो. समुद्र खवळतो. लाटाच्या थपडांनी होडीच्या तळाची एक फळी पिचते आणि त्याला एक छिद्र पडते. होडीत पाणी शिरून होडी बुडू लागते. तिघे धर्मनिष्ठ आपापल्या देवाचा धावा करतात, तिन्ही देव not reachable असतात.

चौथा निधर्मी मात्र क्षणभर विचार करतो, तिघांच्या हातातले त्यांचे धर्मग्रंथ खेचून घेतो आणि त्यांचे कागद फाडून फाडून होडीचं भोक बुजवतो. पाण्याने भिजून लगदा झाले की तो बोळा काढून नवा बोळा लावत राहतो. अखेर पुस्तकांची सर्व पाने संपतात तेव्हा होडी सुखरूप तीराला लागते.
.
.
.
.
.
तीरावर उतरताच आपल्याच देवाने या निधर्मी माणसाला प्रेरणा देऊन आपला जीव वाचवला असा दावा करत ते तिघे पुन्हा भांडू लागतात.
.
.
.
.
.
पण मुळात असा निधर्मी माणूस सोबत घेतला म्हणूनच आपल्यावर हे संकट आले, त्यालाही अखेर धर्मग्रंथांचाच आधार घेऊन जीव वाचवावा लागला यावर मात्र तिघांचे ताबडतोब एकमत झालेले असते.
.
.
.
.
.
चौथा माणूस तीरावर उतरल्याक्षणीच आपल्या कामाला चालता झालेला असतो.
---

आपलं आपलं दु:ख

दोन-तीन आठवड्यांपूर्वी काव्यवाचनाच्या आमच्या मासिक कट्ट्यासाठी पुस्तके चाळताना 'बोलो माधवी' या चन्द्रप्रकाश देवल यांच्या दीर्घकाव्याचा आसावरी काकडे यांनी केलेला अनुवाद हाती आला. माधवी ही नहुषपुत्र ययाती राजाची कन्या. महाभारतात माधवीची कथा नाही, जी कथा येते ती 'गालवाची कथा' म्हणून सांगितली आहे. अरुणा ढेरेंनी त्यांच्या 'काळोख आणि पाणी' या पुस्तकात माधवीच्या कथेवर लिहिले आहे. त्यात त्या म्हणतात, 'विश्वामित्राने विचित्र गुरुदक्षिणा मागितल्यावर खचून गेलेल्या गालवाचा शोक (महाभारताच्या त्या कथेत) विस्ताराने वर्णन केला आहे, पण माधवीचे दु:ख किंवा सुख सांगणारी एकही ओळ नाही, एकही शब्द नाही.' ही सारी गोष्ट 'गालवाची गोष्ट' म्हणून येते, दुराग्रहाचा परिणाम काय होतो हे सांगणारी बोधकथा म्हणून येते, यात माधवीला एक साधन या पलिकडे काडीचेही महत्त्व नाही. 

गालव हा विश्वामित्र ऋषींचा लाडका शिष्य. शिक्षण समाप्तीनंतर कोणतीही गुरुदक्षिणा न मागता गुरुंनी त्याला घरी परत जाण्यास अनुमती दिली. पण गुरुदक्षिणा देण्यास गालव हटून बसला. संतापलेल्या गुरुंनी मग 'ज्यांचा एकच कान काळा आहे असे आठशे पांढरेशुभ्र घोडे' गुरुदक्षिणा म्हणून मागितले. असली विचित्र गुरुदक्षिणा ऐकून गालव स्तंभित झाला नि त्याने विपुल शोक केला. मग असे घोडे मिळवण्यासाठी मदत मागायला तो ययातीकडे आला. त्याच्याकडे असे घोडे नव्हते, पण आलेल्या अतिथीला विन्मुख पाठवणे हे त्याच्या राजेपणाला न शोभणारे. मग तो आपल्या राजेपणाला शोभेसा तोडगा त्यावर काढला. रुपगुणाची खाण अशी ख्याती असलेली आपली कन्या 'माधवी' त्याने गालवाला दिली नि तिच्या सहाय्याने तू घोडे मिळवू शकशील असा सल्ला त्याला दिला.' पण हे करतानाच ययातीने अशी अट घातली होती की तिच्या पोटी जन्मलेल्या पुत्रावर नातू म्हणून, वंशाचा दिवा म्हणून माझाच हक्क असावा. 

हर्यश्व, दिवोदास, उशीनर या तीन राजांशी दोन-दोनशे घोड्यांच्या बदल्यात राहिल्यावर नि तीन पुत्र जन्मल्यावर जगात आपल्याला हवे तसे सहाशेच घोडे आहेत हे गालवाला समजले. मग तिला घेऊन गालव विश्वामित्राकडे गेला. उरलेल्या दोनशे घोड्यांऐवजी त्याने तिलाच ठेवून घेतली आणि तिच्या ठायी अष्टक नावाचा पुत्र जन्माला घातला. तिला घेऊन आलेल्या गालवाला तो म्हणतो 'अरे एवढी वणवण करण्याऐवजी हिला प्रथमच माझ्याकडे घेऊन आला असतास तर मीच हिच्या ठायी चार पुत्र जन्माला येईतो हिला ठेवून घेतले असते.' थोडक्यात त्याने त्या स्त्रीची किंमत ही आठशे घोड्यांइतकी किंवा चार पुत्रांइतकी ठरवली. नंतर ती कुठेही जाण्यास, कुणाशीही संसार करण्यास स्वतंत्र होती (पुत्रोत्पत्तीनंतरही तिला पुन्हा अक्षत कुमारी होण्याचा वर होता, म्हणे. अर्थात, हा अर्वाचीन जगात योनिशुचितेचा किंवा एकुणच लैंगिक दांभिकतेचा बडिवार माजवणे सुरु झाल्यावर घुसडलेला भाग असणार.)

अरुणा ढेरे आपल्या लेखात म्हणतात, 'ज्या ज्या राजांनी तिला वापरले, त्यांतील एकाही महाभागाचे मन तिच्यात गुंतले नाही आणि तिच्या शरीराचा लोभ स्पष्टपणे व्यक्त केल्यावाचून एकही जण राहीला नाही, अगदी विश्वामित्रासारखा ब्रह्मर्षीही ह्या गोष्टीला अपवाद नाही.' मग पुढे म्हणे ययातीने तिच्या लग्नाचा घाट घातला, पण तिने 'वन' हाच पती निवडला, म्हणे. आणि ती तपसाधनेसाठी वनात निघून गेली.'

चारही पुरुषांच्या दृष्टीने माधवी कितीही रुपगुणांची खाण असली तरी केवळ एक स्त्री होती, गुणवान पुत्रोत्पत्तीसाठी योग्य अशी भूमीच होती. राजे असल्याने कदाचित, पण त्या पलिकडे कुठलीही भावनिक गुंतवणूक त्यांच्याकडून संभवत नव्हती. परंतु माधवीच्या दृष्टीने एकेका पुरुषामधे गुंतत जात असतानाच तिथून बाहेर पडून पुन्हा नव्या पुरुषाबरोबर नात्याची गुंफण घालू पाहणे हे किती वेदनादायक झाले असेल हे समजण्यासारखे आहे. अशा वेळी त्या समाजमान्य लग्न नावाच्या संस्थेत शिरून पुन्हा एकवार एका पुरुषाबरोबर तोच डाव मांडण्याचा तिला वीट आला असेल किंवा जुन्या वेदनेचा आठवही नको म्हणून तिने ते नाकारले असेल अशीच शक्यता आहे. तिची कथा सांगणार्‍याने तिच्या या निर्णयाला 'तिने वन हाच पती निवडला' वगैरे चमत्कृतीपूर्ण आवरण घालून दडवण्याचा प्रयत्न केला असेल. 

माधवी (किंवा एकुणच स्त्री) ही एका बाजूने दानवस्तू, पुत्रोत्पतीसाठी जमीन तर तिसर्‍या अर्थी विनिमयाचे 'चलन'ही ठरते, जिची किंमत तीन राजांनी प्रत्येकी दोनशे घोड्यांइतकी, तर विश्वामित्राने आठशे घोड्यांइतकी लावलेली आहे. जीएंच्या एका कथेतले दुय्यम पात्र म्हणते म्हणते 'एक स्त्री आणि घोडा यांत निवड करायला सांगितली तर मी नि:संशय घोड्याचीच निवड करेन.' जगात अनेक संस्कृती, धर्म फोफावले, त्यांनी स्वश्रेष्ठत्वाची द्वाही फिरवली, त्यांच्या अनुयायांनी ते श्रेष्ठत्व सिद्ध करण्यासाठी हजारो पुरुषांची हत्याही केली, त्यांच्या स्त्रिया पळवून पुन्हा भूमी म्हणूनच आपल्या बीजाचे आरोपण करण्यासाठी वापरल्या. सर्वच व्यवस्थांनी स्त्री ही केवळ पुरुषाचे बीज धारण करणारी भूमी म्हणूनच तिच्याकडे पाहिले आहे. ते पाहता खर्‍या अर्थाने 'सुसंस्कृत' म्हणवणारी संस्कृती अजून उभी राहायची आहे असेच म्हणावे लागेल.

बर्‍याच स्वघोषित महान संस्कृतींमधे कुटुंबव्यवस्थेची भलामण केली जाते, भ्रातृभावाचे गुणगान केले जाते, परस्पर सहकार्याच्या तत्त्वाला अनुसरण्यासाठी समाजाच्या एकजुटीला मोठे महत्त्व दिले आहे. पण अशा तथाकथित महान संस्कृतींमधेही माधवीची वेदना तिने सांगावी आणि कुणी ऐकावी असे कुणी नसावेच, गालवाचा उरबडवा शोक ऐकून माफक हेलावणार्‍या बधीर मनाच्या समाजात इतका संवेदनशील कान तिला मिळाला नसावा.

हीच वेदना 'चेखव'च्या 'मिझरी' या कथेमधल्या घोडागाडीवाल्या 'पोत्पोव'चीही. दोघांच्या दु:खाचे मूळ वेगवेगळे असले तरी जातकुळी एकच. परंतु दोन्ही लेखकांमधे मात्र फरक आहे. व्यासांच्या - किंवा ज्याने कुणी ही 'गालवाची' कथा महाभारतात घुसडली त्याच्या - संवेदनशीलतेला माधवीच्या वेदनेचा स्पर्शही झाला नाही. चेखवच्या पोत्पोवचे दु:ख एका 'माणसाचे' तेव्हा ते तर दखलपात्र आहेच, पण त्याच्या गाडीला जोडलेल्या घोडीबाबतही चेखव किती जागरुकतेने विचार करतो आहे हे नोंदवले तर व्यासांची माधवीप्रती असलेली संवेदनाहीन वृत्ती अधिकच अधोरेखित होते. चेखव कथेच्या सुरुवातीलाच लिहितो, 'ती घोडी विचारात हरवल्यासारखी दिसत होती. आपल्या परिचित काळ्या करड्या परिसरातून, जन्मजात वागवलेल्या त्या नांगरापासून दूर करून असल्या चिखल राडाने भरलेल्या, भगभगीत दिव्यांनी भेसूर दिसणार्‍या, सदैव घाईत असलेल्या माणसांच्या गर्दीने ओसंडून वाहणार्‍या नि त्यांच्या निरंतर कोलाहलाने वीट आणणार्‍या परिसरात येऊन पडलेला कुणीही विचारात पडणारच.' 

वृद्धापकाळीचा आधार असलेला आणि घरातील एकमेव सोबत असलेला एकुलता एक कमावता मुलगा गमावल्याचे पोत्पोवचे दु:ख जगातील चिरंतन आणि तरीही प्रत्येकाचे वैयक्तिक असलेले. चेखव म्हणतो 'त्याचे हृदय फुटून जर त्याची वेदना वाहती झाली असती तर त्याच्या प्रलयात सारे जग बुडून गेले असते इतकी ती तीव्र होती.' सांगून आपले दु:ख हलके करावे अशी एकही व्यक्ती त्या जगात त्याला सापडत नव्हती. त्याच्या गाडीतून प्रवास करणार्‍यांपैकी लष्करी अधिकारी, दारु पिऊन तर्र झालेले तीन उद्धट तरुण, तसंच एक पोस्टमन, खानावळीत भेटलेला तरुण यांना तो ते सांगू पाहतो. त्यासाठी तो त्यांच्या संवादात माफक भाग घेऊन त्यासाठी त्यांच्याशी तात्पुरते नातेही जोडू पाहतो. पण तरीही त्याचे ऐकून घेण्याइतकी फुरसत वा इच्छा त्याच्या जगात कुणालाही नाही.

दु:ख सांगून हलके होते असे म्हणतात. म्हणूनच आनंदाच्या प्रसंगापेक्षाही दु:खाच्या प्रसंगी आस्थेने विचारपूस करायला येणारे सुहृद, आप्तस्वकीय जितके अधिक तितका समाजाचे बंध अधिक बळकट मानता येतात. परंतु पोत्पोवला असे जवळचे कुणीही नाही. त्याचा एकमेव सुहृद गमावल्यानंतर ते दु:ख बोलून हलके करावे अशी एकही व्यक्ती त्याच्या आसपास नव्हती. हे तत्कालिन रशियन समाजावरचे भाष्यच आहे, जसे माधवीची कथा ही त्याकाळच्या सामाजिक नीतिनियमांचा आरसा मानता येते.

माधवीसाठी सहानुभूतीचा कान जसा तत्कालीन भारतीय समाजात नव्हता तसाच पोत्पोवसाठी तो त्याच्या रशियन समाजातही अस्तित्वात नव्हता. तो सांगेल ते निमूटपणे ऐकणारी घोडी तरी पोत्पोवकडे होती, जिच्याशी आपण बोलतो, तिला आपले म्हणणे समजते हे समजणार्‍या पोत्पोवला तितके समाधान तरी आहे. माधवीसमोर असा कुठला एकतर्फी पर्यायही उपलब्ध नाही. बंद कानांच्या मनुष्यांच्या समाजापेक्षा तिने अरण्य जवळ करावे हे त्या समाजाची लायकी दाखवून देणारे सणसणीत स्टेटमेंट आहे असे मी मानतो.

'माल खरा की खोटा' हा बेशरम प्रश्न विचारणार्‍या जात पंचायती आजही या देशात सक्रीय असल्याने माधवीने अजूनही अरण्यातच राहावे अशी परिस्थिती आहे असे म्हणावे लागेल.

पण जशी अरुणा ढेरेंना माधवीची गोष्ट तुम्हा आम्हाला सांगावीशी वाटली तसेच 'चन्द्रप्रकाश देवल' यांना तिची वेदना शब्दबद्ध करावीशी वाटली. त्यांनी लिहिलेल्या 'बोलो माधवी' या साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेत्या दीर्घकाव्याच्या माध्यमातून त्यांनी ती मांडली आहे. त्यातच एका सर्गात त्यांनी चेखवची कथा आणि माधवीची कथा यांची सांगड घातली आहे. 

---

-: आपलं आपलं दु:ख :-

आज चेकॉव्हची 'ग्रीफ*' कथा वाचताना

राहून राहून वाटतं आहे

पोत्पोवनं शेवटी

आपल्या मुलाचं दु:ख

सांगितलं आपल्या टांग्याच्या घोड्याच्या कानात

तशी तू ही खरोखरच सांगितली असशील

आपल्या मनातील व्यथा

एखाद्या श्यामकर्ण घोड्याच्या कानात...

तुला तर सांगायच्या होत्या

तीन-तीन मुलांच्या जन्म-वेदना...

पण ऐकणारं कोण आहे

या बधीर वस्तीत?

संवेदना एक शिवी आहे इथे!

घोडाच होऊ शकतो

दु:ख जाणणारा मित्र...

या गजबजलेल्या

स्थितप्रज्ञ आणि विरक्त जगात!

जिथे माणसाला काही सांगणंच

यातनामय असतं...

याचना करण्यासारखं आहे

या बहिर्‍या समाजाला आवाज देणं...

आणि घोडे...

तुझ्या बदल्यात मिळवलेले असूनही

तुझी संपत्ती नसलेले...

सांग कुठे शोधू त्यांना?

कुणाच्या तरी राजसूय यज्ञात

स्वाहा होऊन गेलेत सगळे!

माधवी!

त्या काळातलं काहीच उरलं नाही आता...

राजप्रासादांच्या भिंती तर असतात नेहमी

मुक्या आणि बहिर्‍याच...

झरोक्यांना बोलतानाही

ऐकलं नाही कधी कुणी...

समया केव्हाच विझून गेल्यायत

पलंग वाळवीनं खाऊन टाकलेत

देणं घेणं उरकून

मागे राहिला आहे

एकमेक साक्षी... अंधार!

त्याला काहीच दिसत नाही

आणि सूर्यानं काही पाहिलं नाही...!

तुला न समजू शकण्याची यातना

तुझ्या दु:खापेक्षा भयंकर होत चालली आहे!

थोडं जरी असतं समाधान

तरी जतन केलं असतं हृदयात...

पण या सलणार्‍या विषादाचं काय करू?

आणि माधवी होऊन समजून घेणं

तर उपमर्दच आहे एक प्रकारचा...!

(आसावरी काकडे यांनी केलेल्या अनुवादातून.)

---

(*इथे तपशीलात थोडा गोंधळ होऊ शकतो. चेखव'च्या दोन कथा आहेत. पैकी पहिली कथा जी आहे ती एका वृद्ध घोडागाडीवाल्याची कथा आहे जिचा अनुवाद बहुधा 'मिझरी' या शीर्षकाने पाहण्यात येतो, ज्यात आपल्या मुलाच्या मृत्यूचे दु:ख कुणाला सांगून हलके करावे इतके जवळचे कुणी नसलेला, इतर 'माणसांना' इतरांच्या दु:खाशी घेणेदेणे नसल्याने अखेरीस तो आपल्या गाडीला जोडलेल्या घोडीलाच सांगून आपले दु:ख हलके करतो. दुसरी कथा - जी 'ग्रीफ' या शीर्षकाने अनुवादित केलेली पहायला मिळाली - त्यातही एक वृद्ध आपल्या आजारी पत्नीला घोडागाडीतूनच हॉस्पिटलमधे घेऊन चालला आहे. शीर्षक आणि कथेची पार्श्वभूमी बरीच जवळपास असल्याने गोंधळ होऊ शकतो. इथे अपेक्षित असलेली कथा ही पहिली - 'मिझरी' - आहे)