कास्त्रो

(क्यूबाचा हुकूमशहा फिडेल कास्त्रो याचे काल निधन झाले, त्या निमित्ताने मनात उमटलेले विचार)

'कल्याणकारी हुकूमशहा' (benevolent dictator) अशी एक संज्ञा अधूनमधून कानावर पडत असते. उच्च-मध्यमवर्गीय आणि नव-मध्यमवर्गीयांना ती आकर्षक वाटते. लोकशाही म्हणजे भोंगळ, हुकूमशाही कशी 'रिझल्ट ओरिएंटेड' असते वगैरे दावे एरवी निर्णयप्रक्रियेवर फारसा प्रभाव राखू न शकणारे करत असतात. असा 'बायपास' आपल्याला हवे ते घडवेल अशी त्यांना आशा असते.

परंतु याचा अर्थ योग्य काय नि अयोग्य काय याबाबत ते फारसे चिकित्सक असतात असे समजायचे कारण नाही. आपण सोडून अन्य गटांचे फाजील लाड या लोकशाहीमुळे होत आहेत, गुणवत्तेला किंमत राहिलेली नाही इ. तक्रारी ते वारंवार करत असतात आणि याचे खापर बहुमताच्या लोकशाहीवर ते फोडत असतात

पण कल्याणकारी हुकूमशहा म्हणतात त्याची गुणवैशिष्ट्ये काय, तो कसा ओळखावा, त्याचे मूल्यमापन कसे करावे याबाबत फार विचार करण्याची तसदी ते घेत नाहीत. अध्यात्मिक जीवनात जसा एक छानसा बुवा-बाबा-देव शोधून 'तो सारे बरे करील' यावर विश्वास ठेवून त्याच्या मांडीवर डोके ठेवून ते झोपी जातात तशीच काहीशी त्यांची भावना या कल्याणकारी हुकूमशहाबाबत असते.

मी स्वतः लोकशाहीवर विश्वास असलेला असल्याने अशा कल्याणकारी हुकूमशहाची सत्ता यावी असे मला मुळीच वाटत नाही. परंतु एका व्यक्तीचे मत आणि वास्तव यात तफावत ही असणारच. मग समजा आलाच एखादा हुकूमशहा नि आपण कल्याणकाही हुकूमशाही राबवणार असे म्हणू लागला तर त्याचे मूल्यमापन कसे करावे? त्याचा दावा सत्य आहे की मूळ सत्तालोलुपतेला दिलेले अवगुंठन आहे हे कसे तपासावे? याचा विचार करून ठेवणे अपरिहार्य ठरते.

अर्थात अशी मूल्यमापनाची चौकट तयार करणे सोपे नाही. तेव्हा निदान सुरुवात म्हणून जगभरात झालेले हुकूमशहा आणि त्यांची कामे यातून काही दखलपात्र, कल्याणकारी असे काही सापडते का हे पहायला हरकत नाही. (शिवाय हुकूमशाही नि एकाधिकारशाही यात आपण भेद मानतो का, मानावा का हा एक प्रश्न इथे उपस्थित होतो.) याचा शोध घेताना क्यूबाचा अध्यक्ष फिडेल कास्त्रो याने राबवलेल्या आरोग्य क्षेत्रातील सुधारणांबाबत माझा वाचना आले होते. त्यावर 'पुरोगामी जनगर्जना'साठी मी लेख लिहिला होता.

कल्याणकारी म्हणवणार्‍या हुकूमशहांचे मूल्यमापन करताना कास्त्रोची या क्षेत्रातील कामगिरी विचारात घ्यायला हवी.

- oOo -