इकडे एरवी या सगळ्या प्रकाराबद्दल केवळ कंटाळ्याची भावना असणार्‍या दयाच्या चेहर्‍यावर प्रथमच साशंक भाव येतो. (पुढे चालू)
हा प्रकार थांबवण्याचा सर्वात सोपा मार्ग म्हणून उमाप्रसादने दयाला आपल्याबरोबर कलकत्त्याला नेण्याचा निर्णय घेतला आहे. कालिबाबूंच्या उपस्थितीत जाणे शक्य नसल्याने उत्तररात्री निघण्याचे ठरवून त्यासाठी त्याने बोटीची सोयही करून ठेवली आहे. पतीबरोबर जायला मिळणार या आनंदात दयाच्या चेहर्‍यावर स्मित उमटते. रात्री ते दोघे घाईघाईने नदीकिनार्‍याकडे येत असता ती अचानक थांबते. त्याला कळत नाही की ती का थांबलीये. तो तिला घाईने पाऊल उचलायला सांगतो आहे. पण ती स्तब्धच. अचानक नजर उचलून ती म्हणते ’पण माझ्यात जर खरंच देवीचा अंश असेल तर... तर मग माझ्या असे निघून जाण्याने माझे निहित कार्य मी टाळल्यासारखे होईल. त्यामुळे तुमच्यावर, आपल्या घरावर देवीचा कोप होईल.’ तो परोपरीने समजावू पाहतोय, पण ती म्हणते ’तो मुलगा केवळ तीर्थाने बरा कसा झाला हे खरेच ना?’. खरेतर तिला आपण देवीचा अवतार असण्याबद्दल किंवा आपल्यामधे देवीचा अंश असण्याबद्दल अजूनही खात्री नाही. परंतु आता तिच्या मनात संभ्रम आहे की कदाचित तसे असूही शकेल आणि भीतीही आहे की जर तसे असेल तर देवीने नेमून दिलेल्या कामात कुचराई केली म्हणून देवीचा कोप होऊ शकेल. अखेर संभ्रम आणि भीतीचा विजय होतो. उमाप्रसाद तिला घेऊन घरी परततो.
श्रद्धेचा उगम - आणि प्रसार - हा असा संभ्रम आणि भीतीपोटीसुद्धा होऊ शकतो.
आणखी एक सकाळ होते. ज्याचा मुलगा देवीने बरा केला होता तो नेहमीप्रमाणे हवेलीच्या पायरीवर बसून देवीस्तवन गातो आहे. भक्तांची गर्दी वाढू लागलीय. हवेलीसमोर भक्तांची रांग दिसते. कॅमेरा त्या रांगेचा वेध घेत पुढे सरकतो नि दाखवू लागतो समोरच्या माळावरून पुढे सरकणारी भक्तांची रांग, दूरपर्यंत गेलेली. रांगेत दिसते एक जराजर्जर वृद्धा, काठीचा आधार घेत कष्टाने एकएक पाऊल टाकत देवीच्या दर्शनाला जाणारी, तिच्या मागे आहे एक माता आपल्या मुडदुशी पोराला देवीच्या पायावर घालण्यासाठी घेऊन चाललेली, त्यांच्या मागे अशाच हीन दीन भक्तांचा जमाव, देवीच्या स्पर्शाने आपले दुरित हरावे अशी इच्छा घेऊन आलेला. एकुणच देवीच्या पंचक्रोशीत पसरलेल्या कीर्तीची व्याप्ती दाखविणारा.
घराबाहेर देवीची कीर्ती अशी वाढत असताना इकडे घरातही बराच बदल घडून आले आहेत. आता दया तिच्या उपासनेच्या कलावधीव्यतिरिक्त बहुतेक वेळ तिच्या तळमजल्यावरील खोलीत आराम करताना दिसते. एकदा अशीच ती आपल्या खोलीत पलंगावर पडून आराम करते आहे. बाहेर छोटू चेंडू खेळतो आहे. त्याचे खिदळणे दयाला ऐकू येते आहे. ती देवीचा अवतार आहे हे जाहीर झाल्यापासून तिला छोटूसाठी वेळ देणे अवघड झाले आहे. बाहेर एकटे खेळत असतानाही तो खिदळतो आहे. त्यावरून तिच्याशिवाय जगणे त्याच्या अंगवळणी पडले असावे असे दिसते. तिच्या मुद्रेवर खिन्नता दाटून येते. खेळता खेळता छोटूचा चेंडू तिच्या खोलीत येतो, चेंडूमागे धावत आलेला छोटू दाराशी थबकतो. कदाचित काकीमाँच्या खोलीत जायला त्याला मनाई असावी. पलंगावर पडलेली ती त्याला पाहून हसते. मानेनेच इशारा करून त्याला आत बोलावते. क्षणभर विचार करून छोटू धावत आत येतो आणि चेंडू उचलून धावत निघूनही जातो. तिला जाणवते की आयुष्यातील कोवळीक जपणारा हा लहानसा तुकडा देखील तिच्याकडून हिरावून घेतला गेला आहे. ते तुटलेपण जाणवून ती पुन्हा खिन्न होऊन पुन्हा भिंतीकडे मान वळवते. समोर दिसतो ’देवी’च्या गळ्यातून काढून ठेवलेला फुलांचा हार, तिच्या आयुष्यातील ओलाव्याप्रमाणेच आता सुकून गेलेला.
आता तिला आठवतो तिच्या लग्नाचा प्रसंग, अधोवदन उभ्या असलेल्या तिला बोलते करण्याचा त्याचा प्रयत्न, तिला आठवते शर्टचे बटण अडकल्याचा बहाणा करून तिला मिठीत घेण्याची धडपड. हे सारे सारे आता तिला परके होऊन गेलेले. ती खंतावते, अश्रू ढाळते मग त्याची पत्रे काढून त्याच्या आधारे तो भूतकाळ पुन्हा जगू पाहते. त्या भूतकाळाचा आणखी एक तुकडा सांधून घेण्यासाठी जेव्हा ती तिच्या लाडक्या पोपटाकडे जाते, त्याच्याशी पूर्वीप्रमाणे संवाद साधू पाहते तेव्हा पूर्वीप्रमाणे खाण्याबद्दल हट्ट करण्याऐवजी तो ही तिला माँ माँ अशी हाक मारत रहातो. पुन्हा एकवार तिच्या चेहर्‍यावर वेदना उमटते. मग ती ही हळूहळू त्याच्यापासून दूर निघून जाते.
(क्रमशः)
हा प्रकार थांबवण्याचा सर्वात सोपा मार्ग म्हणून उमाप्रसादने दयाला आपल्याबरोबर कलकत्त्याला नेण्याचा निर्णय घेतला आहे. कालिबाबूंच्या उपस्थितीत जाणे शक्य नसल्याने उत्तररात्री निघण्याचे ठरवून त्यासाठी त्याने बोटीची सोयही करून ठेवली आहे. पतीबरोबर जायला मिळणार या आनंदात दयाच्या चेहर्‍यावर स्मित उमटते. रात्री ते दोघे घाईघाईने नदीकिनार्‍याकडे येत असता ती अचानक थांबते. त्याला कळत नाही की ती का थांबलीये. तो तिला घाईने पाऊल उचलायला सांगतो आहे. पण ती स्तब्धच. अचानक नजर उचलून ती म्हणते ’पण माझ्यात जर खरंच देवीचा अंश असेल तर... तर मग माझ्या असे निघून जाण्याने माझे निहित कार्य मी टाळल्यासारखे होईल. त्यामुळे तुमच्यावर, आपल्या घरावर देवीचा कोप होईल.’ तो परोपरीने समजावू पाहतोय, पण ती म्हणते ’तो मुलगा केवळ तीर्थाने बरा कसा झाला हे खरेच ना?’. खरेतर तिला आपण देवीचा अवतार असण्याबद्दल किंवा आपल्यामधे देवीचा अंश असण्याबद्दल अजूनही खात्री नाही. परंतु आता तिच्या मनात संभ्रम आहे की कदाचित तसे असूही शकेल आणि भीतीही आहे की जर तसे असेल तर देवीने नेमून दिलेल्या कामात कुचराई केली म्हणून देवीचा कोप होऊ शकेल. अखेर संभ्रम आणि भीतीचा विजय होतो. उमाप्रसाद तिला घेऊन घरी परततो.
श्रद्धेचा उगम - आणि प्रसार - हा असा संभ्रम आणि भीतीपोटीसुद्धा होऊ शकतो.
आणखी एक सकाळ होते. ज्याचा मुलगा देवीने बरा केला होता तो नेहमीप्रमाणे हवेलीच्या पायरीवर बसून देवीस्तवन गातो आहे. भक्तांची गर्दी वाढू लागलीय. हवेलीसमोर भक्तांची रांग दिसते. कॅमेरा त्या रांगेचा वेध घेत पुढे सरकतो नि दाखवू लागतो समोरच्या माळावरून पुढे सरकणारी भक्तांची रांग, दूरपर्यंत गेलेली. रांगेत दिसते एक जराजर्जर वृद्धा, काठीचा आधार घेत कष्टाने एकएक पाऊल टाकत देवीच्या दर्शनाला जाणारी, तिच्या मागे आहे एक माता आपल्या मुडदुशी पोराला देवीच्या पायावर घालण्यासाठी घेऊन चाललेली, त्यांच्या मागे अशाच हीन दीन भक्तांचा जमाव, देवीच्या स्पर्शाने आपले दुरित हरावे अशी इच्छा घेऊन आलेला. एकुणच देवीच्या पंचक्रोशीत पसरलेल्या कीर्तीची व्याप्ती दाखविणारा.
घराबाहेर देवीची कीर्ती अशी वाढत असताना इकडे घरातही बराच बदल घडून आले आहेत. आता दया तिच्या उपासनेच्या कलावधीव्यतिरिक्त बहुतेक वेळ तिच्या तळमजल्यावरील खोलीत आराम करताना दिसते. एकदा अशीच ती आपल्या खोलीत पलंगावर पडून आराम करते आहे. बाहेर छोटू चेंडू खेळतो आहे. त्याचे खिदळणे दयाला ऐकू येते आहे. ती देवीचा अवतार आहे हे जाहीर झाल्यापासून तिला छोटूसाठी वेळ देणे अवघड झाले आहे. बाहेर एकटे खेळत असतानाही तो खिदळतो आहे. त्यावरून तिच्याशिवाय जगणे त्याच्या अंगवळणी पडले असावे असे दिसते. तिच्या मुद्रेवर खिन्नता दाटून येते. खेळता खेळता छोटूचा चेंडू तिच्या खोलीत येतो, चेंडूमागे धावत आलेला छोटू दाराशी थबकतो. कदाचित काकीमाँच्या खोलीत जायला त्याला मनाई असावी. पलंगावर पडलेली ती त्याला पाहून हसते. मानेनेच इशारा करून त्याला आत बोलावते. क्षणभर विचार करून छोटू धावत आत येतो आणि चेंडू उचलून धावत निघूनही जातो. तिला जाणवते की आयुष्यातील कोवळीक जपणारा हा लहानसा तुकडा देखील तिच्याकडून हिरावून घेतला गेला आहे. ते तुटलेपण जाणवून ती पुन्हा खिन्न होऊन पुन्हा भिंतीकडे मान वळवते. समोर दिसतो ’देवी’च्या गळ्यातून काढून ठेवलेला फुलांचा हार, तिच्या आयुष्यातील ओलाव्याप्रमाणेच आता सुकून गेलेला.
आता तिला आठवतो तिच्या लग्नाचा प्रसंग, अधोवदन उभ्या असलेल्या तिला बोलते करण्याचा त्याचा प्रयत्न, तिला आठवते शर्टचे बटण अडकल्याचा बहाणा करून तिला मिठीत घेण्याची धडपड. हे सारे सारे आता तिला परके होऊन गेलेले. ती खंतावते, अश्रू ढाळते मग त्याची पत्रे काढून त्याच्या आधारे तो भूतकाळ पुन्हा जगू पाहते. त्या भूतकाळाचा आणखी एक तुकडा सांधून घेण्यासाठी जेव्हा ती तिच्या लाडक्या पोपटाकडे जाते, त्याच्याशी पूर्वीप्रमाणे संवाद साधू पाहते तेव्हा पूर्वीप्रमाणे खाण्याबद्दल हट्ट करण्याऐवजी तो ही तिला माँ माँ अशी हाक मारत रहातो. पुन्हा एकवार तिच्या चेहर्‍यावर वेदना उमटते. मग ती ही हळूहळू त्याच्यापासून दूर निघून जाते.
(क्रमशः)
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा