खरा इतिहास, खोटा इतिहास

अमका इतिहास हा ’खोटा इतिहास’ आहे नि अमका इतिहास ’खरा इतिहास’ आहे हे अनेक लोक छातीठोकपणे सांगतात तेव्हा मला प्रचंड न्यूनगंड येतो. मुद्रित माध्यमांचा शोध लागून दस्तावेजीकरण चालू झालेल्या काळातील, किंवा एका दिवसांतच एका देशातून दुसर्‍या दूरवरच्या देशात पोचता येईल इतकी अत्याधुनिक विमानसेवा सुरु झालेल्या काळातील; काही घटना, उक्ती/उद्धृते यांच्याबद्दल ठामपणे सांगणे मला अवघड जाते. तिथे प्राचीन इतिहास, मध्ययुगीन इतिहास यांच्याबाबत ठामपणे खरे-खोटे करणारे लोक त्यांच्या त्यांच्या धर्माच्या प्रेषिताहून महान असतात असे माझे नम्र मत आहे.

आता हेच बघाना, एका विज्ञानविषयक वीडिओ बघत असताना एकदम ठेच लागली. त्यात एक खगोलशास्त्रज्ञ असं म्हणाली, "Albert Einstein had said, 'Not only is the universe stranger than we imagine, it is stranger than we can imagine'"

अनेकदा माणसं उद्धृत करण्याच्या ओघात मूळ माणसाची वाक्यरचना - हेतुत: वा अनवधानाने -बदलून टाकतात, त्या भरात त्याचा अर्थही अनेकदा छटा बदलतो. म्हणून नेमके वाक्य काय हे शोधण्यासाठी गुगल केले तर काय काय सापडले पहा.

1. The Universe is not only queerer than we suppose, but queerer than we can suppose. - J.B.S. Haldane

2. “My own suspicion is that the universe is not only queerer than we suppose, but queerer than we can suppose.” - J.B.S. Haldane

3. 'Not only is the universe stranger than we imagine, it is stranger than we can imagine' - Arthur Eddington. (In fact Eddington's Wiki page suggests that his statement may have been derived from that of Haldane.)

4. "Not only is the universe stranger than we think, it is stranger than we can think." - Werner Heisenberg (in 'Across the Frontiers').

5. "I have no doubt that in reality the future will be vastly more surprising than anything I can imagine. Now my own suspicion is that the Universe is not only queerer than we suppose, but queerer than we can suppose." - J.B.S. Haldane
(Ref: Possible Worlds and Other Papers (1927), p. 286)

माझ्या मते हाल्डेनला श्रेय देणार्‍या पहिल्या दोन वाक्यातही फरक आहे. पहिले वाक्य ठाम आहे, तर दुसर्‍यामध्ये ’शक्यता’ व्यक्त केली आहे. विज्ञान आणि भाषा या दोन्हींची वा दोन्हींपैकी एकाची बर्‍यापैकी समज असणारे हे दोन्ही एकच आहेत म्हणण्याचे धाडस करणार नाहीत. इतिहासवाले काय म्हणायचे ते म्हणू देत.

तर आता मूळ मुद्द्याकडे येतो हे जे 'खरा इतिहास' नि 'खोटा इतिहास'वाले हुशार लोक आहेत त्यांनी आपली 'इतिहासाच्या अभ्यासाची साधने' वापरुन मूळ विधान कुणाचे आणि वरच्या पाठभेदांपैकी नक्की कुठले याचा निर्णय एकदाचा करुन टाकावा आणि या सदैव संभ्रमग्रस्त जिवाला निदान या एका जाळ्यातून मुक्त करावे.

- oOo -