स्वप्नात पाहिले जे ...

• ‘स्वप्नं सत्यात उतरतात; पण ती उतरवावीही लागतात.’ राहीनं हे कुठं तरी वाचलं. कुठल्याशा प्रसिद्ध पुस्तकातलं वाक्य. ती विचारात पडली. त्यातून बुद्धिमत्ता असली की माणसाला प्रश्न पडतात; नसली की मग बरं असतं. ताप नाही- नि:स्वप्न निद्रा येते. इथं तसं नाही. आपण विचार करतो. प्रश्न विचारतो, स्वत:ला. आपल्याला स्वप्नं पडतात.

  मेंदूतल्या पेशी कशा ताणल्या जातात, एखाद्या तंबोर्‍याच्या तारेसारख्या- त्यावेळेस, स्वप्न पडत असताना. (म्हणजे हेही जाणवतं.) अंतस्थ रंग निळा-जांभळा असतो, मेंदूच्या आतल्या आत. मग ताणलेल्या पेशीपेशींमधून ते स्फुरतं- स्वप्न. एखादं गाणं स्फुरावं तसं. सहज आणि दु:खमय, अस्वस्थ. मग पडतं ते स्वप्नं वारंवार. एकच एक: आपण अथांग पोकळीत हरवून गेलो आहोत. पोकळीला अंत नाही, आरंभही नाही. म्हणजे पोकळीच कॅव्हिटी. आणि शोधतो आहोत काही तरी चाचपडत- तणावग्रस्त होऊन. काय शोधतो आहोत ते माहीत असेलच, म्हणजे स्वप्नात. म्हणून काय शोधायचं आहे हा प्रश्न काही आपण विचारत नाही स्वत:ला- स्वप्नात. म्हणजे दॅट इज नोन! नोन ऑलरेडी! मग जागं झाल्यावर स्वत:ला कसं विसरायचं, की काय माहीत आहे म्हणून? कारण त्यावेळेस स्वप्न संपलेलं असतं. पण दिसतं खूपसं धुकं, स्वप्नात. म्हणजे धूसर असं काही. नंतर पोकळी. नंतर खोल विवर किंवा पाताळंच. आणि जागेपणीही शिल्लक राहते शोधाची 'अर्ज'- नितांत गरज.

  (पुस्तक: ‘राहीच्या स्वप्नांचा उलगडा’ ; लेखक: भारत सासणे)

  श्री. वि. कुलकर्णींचं ‘सोन्याचा पिंपळ’ वाचत होतो. त्यातील एका लेखामध्ये ‘...या स्वप्नांचा अर्थ काय?’ असा एक प्रश्न निवेदक वडिलांना विचारतो. इथे मी थबकलो. हा प्रश्न कधीकाळी, लहानपणी मलाही पडला असेल. पण आता विचारांचे इंद्रिय अधिक विकसित झाल्यावर आणि त्याची व्याप्ती विस्तारल्यावर या प्रश्नावरही प्रश्न पडू लागले. ‘अर्थ’ हा शब्दच मुळी माणसाच्या भाषेची आणि जाणिवेची उपज आहे. या अर्थाचा अर्थ केवळ माणसांनाच उमगू शकेल. प्राण्यांची, जनावरांची धाव माणूस ज्याला ‘आकलन’ म्हणतो तिथवरच राहाते. आणि आकलन हे वास्तवाचे, घटिताचे असते. त्याच्या कार्यकारणभावाची नि आपल्या जगण्याशी निगडित फायद्या-तोट्याची समज पदरी पडली की जनावरांची जिज्ञासा जिरते. कारण त्यांच्या जगण्याला तेवढे पुरेसे असते. ते त्यापुढे जात नाहीत.

  जीएंचा सॅन्को म्हणतो ^(१) ‘गाढव गाढवजातीच्या भवितव्याची चिंता करत बसत नाही.’ माणसाचे तसे नाही. माणसाला शेती नि पशुपालन साध्य झाले आणि त्याचा अन्नासाठीचा संघर्ष कैकपट मवाळ होऊन गेला. नागर आयुष्याने संरक्षणासाठी संघटन-बळ दिले, तर श्रमविभागणीने व्यवस्था नि सैन्य या स्वतंत्र व्यवस्था निर्माण करुन बाह्य धोक्यांपासून संरक्षणाची जबाबदारीही व्यवस्थेने आपल्याकडे घेतली. आता व्यवस्थाअंतर्गत माफक संघर्ष वगळता, माणसाच्या जगण्यातून आदिम नि नैसर्गिक संघर्ष हद्दपार होत गेले. पोट भरले की प्राणी निवांत होतो, या नियमाने मनुष्यप्राणी इतर जिवांपेक्षा अधिक निवांतपणा अनुभवू लागला. आणि या निवांतपणामुळे त्याच्या वाढत्या मेंदूने अनुभवांचे बोट धरुन विचारांची रुजवणूक केली. तो वास्तवाच्या पलिकडे जाऊन अमूर्ताचाही वेध घेऊ लागला.

  

  https://thelawofattraction.com/ येथून साभार.

  स्वप्न ही संकल्पनाच सर्वस्वी सापेक्ष; त्याचे आयुष्यही काही पळांचे. माणसाच्या मेंदू नावाच्या अवयवामध्ये ते जन्माला येते, तिथेच त्याचा अंत होतो. त्या अंतानंतर खुद्द त्या व्यक्तीच्या स्मृतीतूनही ते घरंगळून नाहीसे होते– मृत्यूनंतर जिवलगांच्या स्मृतीतूनही माणसाची स्मृती धूसर होत जाते तसे. अशा अल्पजीवी गोष्टीचा– तिला संकल्पना म्हणावे का, कारण तिचे अस्तित्व केवळ मनात असते, तिला जड अस्तित्वाची जोड नाही– ‘अर्थ’ काय हा प्रश्न त्या व्यक्तिच्याच कुतूहलाचा असू शकतो. हे कुतूहल तरी का, कारण त्या स्वप्नाने दाखवलेले जग तिच्या वास्तविक, जड जगाशी सांधेजोड दाखवत नाही. क्वचित ते सर्वस्वी काल्पनिक(?) म्हणता येईल अशा जगाची सफर घडवते, तर काहीवेळा वास्तविक आयुष्याचे तुकडे वेगळ्याच क्रमाने जोडून, त्यात तिच्या जगण्यातील अपेक्षा वा लालसांची भेसळ करुन, न अनुभवलेले कथानक दाखवून जाते^(२) .

  या अतर्क्य नसलेल्या, पण वास्तविकही नसलेल्या ‘स्वप्नातील कथानकाची’ निर्मिती काय हेतूने झाली?’, ’कुणी केली?’ अथवा ‘वास्तविक जगाशी त्याचा सांधा कसा जुळतो?’असा वास्तविक जगात सामोरे आलेले प्रश्न या भासमान जगाला माणसाने चिकटवले यात आश्चर्य नाही. 

  गंमत म्हणजे या प्रश्नांचा मागोवा घेणार्‍या माणसाने त्यांची सांधेजोड कायम भूतकाळाशी (मानसशास्त्र) किंवा भविष्याशी (आध्यात्मिक बुवा-बाबा वा रमलादि विद्यांचे(?) अभ्यासक) करुन पाहिली आहे. ज्या वर्तमानाचा भाग असलेल्या दिवसामध्ये या स्वप्नाची– त्यातील कथन,कथा वा प्रसंगाची अभिव्यक्ती होते आहे त्या वर्तमानाशी जोडून पाहण्याचा प्रयत्न मात्र क्वचितच होतो आहे.

  गंमतीचा भाग म्हणजे इतर सजीवांच्या आकलनाचे क्षेत्र मात्र वर्तमानात घट्ट रोवलेले राहाते. त्यांनाही स्वप्ने पडतात का– कुत्र्या-मांजरांचे काही व्हिडिओ पाहता पडत असावीत पण– त्यावर त्यांना प्रश्न पडतात का, जागेपणी त्याचा ते वेध घेतात का ठाऊक नाही. की सॅन्को म्हणतो तसा गाढवजातीच्या उद्धाराचा विचार करता या स्वप्नाचा काय अर्थ आहे असा प्रश्न त्याला पडतच नाही? माणूस मात्र त्याच्या अर्थाच्या मागावर जाऊ पाहातो. एवढेच नव्हे या अर्थाचा पाठलाग करताना जिज्ञासूसाठी ज्ञानाच्या नि भयपीडितांसाठी दिलासा म्हणून आध्यात्माच्या शाखा विकसित करत नेतो.

  अज्ञाताला अर्थ चिकटवून ‘आता ते ज्ञाताच्या कुंपणाच्या आत प्रवेश करते झाले आहे’ असा दिलासा स्वत:ला द्यायला माणसाला आवडते. कारण माणसाला अज्ञाताची भीती वाटते. प्राण्यांना जिवाची आणि प्राकृतिक धोक्यांचीच काय ती भीती असते. पण माणसाचा मेंदू विकसित होत गेला, तस-तसा त्याच्या ज्ञानाचा प्रदेश– आणि म्हणून अज्ञाताचा प्रदेशही! – विस्तारत गेला. या अज्ञाताची अतिरिक्त भीती माणसाचा ताबा घेऊ लागली. स्वप्नांचा अर्थ लावणे, फासे टाकून वा कुठल्याशा आकारांमध्ये भविष्याचा वेध घेणे वगैरे मार्फत या अज्ञाताला ज्ञाताच्या कक्षेत खेचण्याचा प्रयत्न अज्ञ मानवाने केला.

  त्यातील कल्पनारम्यता नि खोटे आश्वासन हवेसे वाटू लागल्याने लिखित साहित्यामध्ये मुख्य स्थान असलेल्या कथानकप्रधान (fiction) मांडणीचा प्रादुर्भाव वेगाने झाला. या संकल्पनांचा पुढे माणसाने देव, देवता, अवतार-कल्पना, देव-मनुष्य संवाद, त्या भोवती धर्माची उभी केलेली तटबंदी, मग धार्मिक स्थळांच्या रूपाने सुरू केलेला धंदेवाईक वापर... असे टप्पे पादाक्रांत करत मानवी मनाने आपल्या कुतूहलाचा – आणि त्याआधारे स्वार्थाचाही– प्रवाह मोकाट सोडला आहे. दुर्दैव इतकेच की त्याला ज्ञानाऐवजी छद्मज्ञान अथवा कल्पनाविस्ताराच्या उतारावर मोकाट सोडून दिले आहे. त्याला नेमक्या घाटरस्त्याने मजल दरमजल करीत इच्छित स्थानी पोहोचू देण्याऐवजी कड्यावरून खाली फेकून दिले आहे. या आततायी मार्गाच्या यशाचे उदाहरण म्हणून धबधब्यांकडे बोट दाखवले आहे. स्वप्नांच्या अर्थाचा मागोवा याच मार्गाचा एक लहानसा प्रवाह आहे.

  कुराणातील हजरत युसुफ (ख्रिस्ती: जोसेफ) या व्यक्तीच्या आयुष्यात या स्वप्नांच्या अर्थ लावण्याच्या शक्तीमुळे मोठे स्थित्यंतर घडून आले असा उल्लेख आहे. वडिलांच्या लाडक्या युसुफला लहानपणी भावांनी ठार मारण्याचा प्रयत्न केला. त्यानंतर त्यांना विहिरीत फेकण्यात आहे. नंतर ते गुलाम म्हणून विकले गेले. नंतर मालकाच्या पत्नीच्या भोगप्रस्ताव नाकारल्याने उलट आरोपांचे धनी झाले. परंतु त्यांच्या अंगी असलेल्या स्वप्नांचा अर्थ लावण्याच्या सिद्धीमुळे हळूहळू प्रसिद्ध होत अखेर ईजिप्तच्या फारोचे दरबारी अधिकारी झाले^(३) .

  सुरुवातीला उल्लेख केलेल्या श्री.वि. यांच्या ‘सोन्याचा पिंपळ’ बरेच लेख हे अंतर्गामी म्हणता येतील असे. वास्तवाचे अवास्तवाच्या आधारे मूल्यमापन करु पाहाणारे. कथानायक नि त्याचे कुटुंबिय स्वप्नांचा जागेपणी वेध घेतात, त्याचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करतात, त्या आधारे वास्तवात काही निर्णयही घेतात. हा सारा आध्यात्मिक बाज असणारा प्रवास. अर्वाचीन विचाराचे म्हणवणारी मंडळी फ्रॉईड^(४) नावाची ‘वॉशिंग्टनची कुर्‍हाड’ घेऊन कुणाच्याही मानसिक अवस्थेवर तसंच स्वप्नांच्या तपशीलावर मारत बसतात.

  एखाद्या तथाकथित भविष्यवेत्त्याने भविष्याला ओंजळभर आकाराच्या भविष्यगोलकातून पाहावे, तसे हे लोक मानसिक पातळीवर जे जे दिसते त्या सार्‍याला ‘लैंगिक भावना’ नि ‘बालपणीचे (विदारक) अनुभव’ या दोन लिटमस पेपरने तपासू पाहतात. जणू मानवी भावना या द्रवाला ‘आम्ल की आम्लारी?’ या वर्गीकरणात बसवावे, तशा पद्धतीने दोनच संभाव्य शक्यतांकडे पाहतात. आध्यात्मिक दृष्टिकोन घेऊन पाहाणार्‍यांचे मूल्यमापन पाहिले तर कार्य-कारणभावाचा अभाव असल्याने अनेकदा केवळ अमूर्ताची चूष म्हणून शिल्लक राहाते.

  जे कमकुवत मनाचे असतात ते अशा भयप्रद वा लालसा उत्पन्न व्हावी इतपत आशादायी स्वप्नांच्या आहारी जातात. असे लोक अलगदपणे स्वप्नांचा अर्थ लावण्याचा दावा करणार्‍या धूर्तांच्या तावडीत सापडतात. हे विविध धर्मीय कफन्या घालून बसलेले बुवा-बाबा किंवा सिद्धीप्राप्त असल्याचे दावे करणारे संभावित नागारिकअसतात. ग्रीक पुराणांतील हेदिस जसा मर्त्य मानवांच्या मनातील भीतीवर पोसला जातो तसे हे धूर्त लोक या कमकुवत वा लालसामय सामान्यांच्या अधीर मनांवर पोसले जातात.

  पण समाजातील प्रत्येक मनुष्य हा काही असा बौद्धिक वा आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून स्वप्नांकडे पाहिल असे नव्हे. त्यासाठी माझ्यासारखा विशेष रिकामटेकडा माणूस हवा. :) सामान्य माणसे स्वप्ने पाहतात नि सोडून देतात. फारतर भयावह स्वप्नाने दचकून उठतात, पुढच्या दिवसाचा काही काळ त्याने दिलेल्या अनुभवाच्या प्रभावाखाली व्यतीत करतात नि पुन्हा वास्तविक जगात मुरून जातात. त्या पलिकडे त्यांना महत्त्व देण्याची गरज त्यांना वाटत नाही किंवा उसंत मिळत नाही.

  

  https://sarahscoop.com/ येथून साभार.

  एक गंमतीशीर स्वप्न माझा बराच काळ पाठलाग करत होते. एखाद्या मॉलसदृश चकचकीत इमारतीमधील लिफ्ट आहे. मी त्यात शिरतो. लिफ्ट बंद होते. मी हव्या त्या मजल्याचे बटण दाबतो. लिफ्ट सुरु होते. अचानक लक्षात येते की लिफ्ट सुरु तर झाली आहे, पण आता थांबणार नाही. कारण लिफ्टमध्ये असणार्‍या इतर दोघांना ज्या मजल्यावर उतरायचे होते तिथे ती थांबलीच नाही. एखाद्या फास्ट ट्रेनप्रमाणे तिचा वेग वाढतो आहे. आता सारं संपलं आहे हे जाणवून मी मनाची तयारी करतो. दरम्यान लिफ्टमधील इतर दोघे कुठे गायब झाले मला कळलेले नाही. 

  अखेर प्रचंड वेगाने लिफ्ट वर जाते नि छत फोडून हवेत उसळी घेते. आता हे प्रचंड धूड माझ्यासह कित्येक मजले उंचीवरुन खाली आदळणार नि माझा सपाट पराठा होणार हे निश्चित झाल्याने मी त्याची वाट पाहातो आहे. इतक्यात लिफ्टचा ऊर्ध्वगामी प्रवास संपतो. आता ती खाली जाणार या कल्पनेने माझ्या पोटात गोळा येतो. इतक्यात असं ध्यानात येतं की लिफ्ट वेगाने खाली जातच नाही. ती एखाद्या पिसासारखी तरंगत, हेलकावत, दिशा बदलत हळूहळू खाली उतरते आहे. अखेर ती शेजारच्या एका इमारतीच्या छतावर उतरत असतानाच मला जाग येई.

  काही वेळा ही लिफ्ट सुरु झाल्यावर वरच्या दिशेने न जाता आडवी म्हणजे भिंतीतून प्रवास सुरु करे. त्यातही विशेष म्हणजे तिची गती सरळ रेषेत नव्हे, तर एखाद्या तरंगासारखी खाली-वर होत जाणारी (sinusoidal) असे. भिंतही सरळ रेषेत नव्हे तर एखाद्या वर्तुळकंसाप्रमाणे (arc) असे. मला घेऊन जाणारी ही लिफ्ट एखाद्या मजल्यावर(?) किंवा स्थानकावर पोहोचण्याआधीच स्वप्नाची इतिश्री झालेली असे.

  स्वप्नांचे केवळ बौद्धिक वा आध्यात्मिक वेधच घेतले जातात असे नाही. मनोरंजनाच्या क्षेत्रातही त्यात काही कल्पनाविस्तार दिसून येतो. काही ‘अ‍ॅलिस इन वन्डरलँड’मधील त्या खट्याळ अ‍ॅलिससारखी स्वप्नप्रदेशाची सफरच करतात. जीएंचा बिम्म ‘कालच्या स्वप्नात वाट पाहूनही न आलेला पिवळा पक्षी आज तरी भेटेल’ या निर्धाराने निद्रेला नि स्वप्नाला सामोरा जात असतो. ‘फ्युचुरामा’ नावाच्या एक विक्षिप्त चलच्चित्र मालिकेचा एक एपिसोड ‘भविष्यातील भांडवलशाही जगात संभाव्य ग्राहकांच्या स्वप्नातही जाहिरातींचे प्रक्षेपण केले जाईल’ अशी कल्पना मांडतो. काही चित्रपट वा मालिका अनेकदा स्वप्नाचा वापर मुख्य कथानकाच्या प्रवाहात न बसणारा एखादा कथाभाग घुसडण्यासाठी वा काही व्यावहारिक कारणांनी (सहभागी अभिनेत्याची अनुपलब्धता, पुढे कथानकाला द्यावयाच्या एखाद्या वळणाला पार्श्वभूमी तयार करणे वगैरे) स्वप्न हे डिव्हाईस म्हणून वापरतात. साधारणपणे फ्लॅशबॅकप्रमाणेच; परंतु इथे भूतकाल नव्हे तर पर्यायी वास्तवाची योजना करता येते.

  

  माणसाची आसक्ती, ध्येय हे देखील स्वप्न हे डिव्हाईस वापरताना दिसते. ‘स्वप्नसुंदरी’, ‘स्वप्नातले घर’ वगैरे संकल्पना रूढ झालेल्या आहेच. आपल्या अपेक्षांचे संकल्पनाचित्र म्हणजे स्वप्न असे साधारणपणे म्हटले जाते. ‘स्वप्नातही येशील ऐसे, स्वप्नात नव्हते वाटले' असे चक्क स्वप्नसुंदरीला सांगत भाऊसाहेब पाटणकर प्रेम-विरहाची रूढ चौकट मोडणारा वेगळाच स्वप्नवेध समोर ठेवतात. तर या सर्वस्वी भौतिक स्वप्नांपलिकडे जाऊन एखादा मार्टिन ल्यूथर किंग ‘आय हॅव अ ड्रीम’ म्हणून समस्त मानवजातीच्या कल्याणाचे स्वप्नही पाहातो.

  आपल्या ‘मीरा मधुरा’ या नाटकामध्ये वसंतराव कानेटकर, भक्तीला वेदनेच्या धूप-दीपांनी सजवणार्‍या मीरेचे निव्वळ आसक्तीचे नव्हे, तर परिपूर्तीचे स्वप्न, ‘स्वप्नात सये मी वरिला कृष्ण सावळा । स्वप्नातचि पाहियला लग्नसोहळा ।’ या नाट्यगीतातून समोर ठेवतात... आणि त्याचवेळी ‘स्वप्नात पाहिले जे, ते राहू देत स्वप्नी’ म्हणणारा, तिच्यावर वास्तव जगात प्रेमाचा वर्षाव करु इच्छिणारा भोजराजाही तिच्या समोर उभा करतात. स्वप्नाचे काय करायचे याचे हे दोन दृष्टिकोन, तुमच्या-आमच्या स्वप्नांसाठीही.

  - oOo -

  टीपा:

  (१).

  “म्हणजे तुझे सगळे तत्त्वज्ञान तुझ्या पोटात साठवले आहे तर !” डॉन रागाने म्हणाला, “मग तुझ्यात आणि तुझ्या त्या गाढवात फरक तो काय राहिला ? त्याच्यापेक्षा तुला आयुष्यात काही जास्त दिसत नाही की काय ?”

  “त्याच्यापेक्षा का जास्त दिसावे, मालक?” गाजर समाधानाने खात सॅन्कोने उत्तर दिले. “त्याच्याएवढे दिसले तरी पुष्कळ आहे. हां, गाढव अनेकदा चावते, नेमकी, निःसंशय अशी लाथ मारते हे खरे, पण ते स्वतःला काहीतरी त्रासदायक होते, तेव्हाच, आयुष्याचा निषेध म्हणून काही ते तसे करत नाही, की दाढी वाढवून एखाद्या गुहेत उपवास करत ते समस्त गाढवजातीच्या भवितव्याची चिंता करत बसत नाही!”

  (कथा: ‘यात्रिक’ ; लेखक: जी. ए. कुलकर्णी ; पुस्तक: पिंगळावेळ ) [↑]

  (२). कम्प्युटर या आयुधाच्या अंतर्गत रचनेबद्दल माहितगार असलेल्यांसाठी: माझ्या मते स्वप्न हे File Allocation Table (FAT) अथवा हार्डडिस्कची अनुक्रमणिका ही हरवलेल्या किंवा विस्कळित झालेल्या फाईलसारखे असते. हे FAT काय करते, तर एखादी फाईल किती तुकड्यांत ठेवली आहे नि हे तुकडे हार्ड-डिस्कवर कुठे-कुठे ठेवलेले आहेत याची नोंद ठेवते. आता ही नोंदच विस्कळित (corrupt) झाली तर, या नोंदी चुकतील. यातून होईल असे की ती फाईल वाचताना भलत्याच ठिकाणांहून ते तुकडे वाचले जातील. आणि ते जोडून जेव्हा फाईल तयार होईल तेव्हा ती मूळ फाईल नसेल, त्यात भलतेच काही सापडेल. आता हे काल्पनिक नाही, पण वास्तवही नाही असा तिढा आहे.

  कम्प्युटर मध्ये तुमची ऑपरेटिंग सिस्टम ‘Idle Task’ नावाची काही कामे तुमच्या माघारी (background) करत असते. यात Indexing नावाचा एक टास्क असतो. या टास्कमधून अशी फाईल्सची अनुक्रमणिका वरचेवर अपडेट केली जात असते. मानवी स्मृतींसाठी झोप नेमके हेच काम करत असते. त्या वेळी तुमचा मेंदू स्मृतींची पानांचा नीट घडवण्याच्या कामी लागलेला असतो. अशा वेळी तुम्ही मध्येच तो डेटा अ‍ॅक्सेस केला, तर तो क्रमाने नसल्याने त्याचा झालेला गुंता तुम्हाला स्वप्नरूपाने दिसत असावा असा माझा तर्क आहे.  [↑]

  (३). ब्राझिलियन लेखक ‘पॉल कोएलो’ याने लिहिलेल्या नि अतिशय गाजलेल्या ‘अल्केमिस्ट’ या पुस्तकातील सँतियागो या मुख्य पात्रामध्ये या हज़रत युसुफ यांच्या आयुष्याचे प्रतिबिंब पडलेले दिसते. [↑]

  (४). त्याचे 'Interpretation of Dreams' हे पुस्तक जणू गॉस्पेल-ट्रुथ असल्याच्या गृहितकाखाली कित्येक दशके वापरले गेले आहे. विसाव्या शतकाच्या अखेरीसच त्याची मानसशास्त्रावरील मगरमिठी सैल झालेली दिसते.  [↑]